Kvirala

KVİRALA (Gürcüce: ყვირალა / მყვირალა; okunuşu: “q’virala / mq’virala”), tarihsel Şavşeti bölgesinin yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin iline bağlı Şavşat ilçesinin bir köyüdür. Adı sonradan Demirkapı olarak değiştirilmiştir.

Kvirala Deresi vadisinde yer alan Kvirala köyü, Şavşat‘ın kuzeyinde yer alır. Bu kasabaya yaklaşık 38 km uzaklıktadır. Gürcistan sınırında bulunan köyün yakın çevresinde Mikeleti (Çermik) ve Cinali (Ilıca) köyleri bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Bu yerleşmenin bilinen en eski adı, Kvirala’dır. Bu ad Türkçe kaynaklarda Kurela olarak geçer (1:172). 1904 yılında Şavşeti bölgesini gezen kültür tarihçisi Niko Mari, köyün ve derenin adı olan Kvirala’yı halkın Kuriala (ყურიალა) olarak da adlandırdığını yazar (2:151). 

Kvirala veya Mkvirala, “çığırtı” anlamındaki Gürcüce “kvirili” (ყვირილი) kelimesinden türemiş bir yer adıdır ve “çığırtkan” anlamına gelir. Bu adın, İmerhevi Deresi’nin bir kolu olan ve köyle aynı adı taşıyan derenin çıkardığı sesle ilişkili olarak ortaya çıktığı söylenebilir (3:39; 4:74). Öte yandan köyde Kvatsitela (ქვაწითელა), Nakapi (ნაკაფი), Satavikedi (სათავიქედი), Çolvana (ჭოლვანა) gibi mevki adları, buranın eski bir Gürcü yerleşmesi olduğunu göstermektedir (5:28).

DEMOGRAFİ
Kvirala’nın en erken tarihli nüfusu, 1886 tarihli Rus kayıtlarına dayanılarak verilebilir. Ancak bu tarihte Kvirala, “Kurerla” adıyla Cinali köyünün bir mahallesiydi. Artvin sancağının (okrug) Şavşet-İmerhevi kazasına (uçastok) bağlı olan Cinali’nin nüfusu ise, %78,5’i (521 kişi) “Türk” ve %(21,5’i (143 kiş) “Gürcü” olarak kaydedilmiş olan 664 kişiden oluşuyordu (6). Günümüzde hem Cinali hem de Kvirala Gürcücenin unutulduğu köyler arasında sayılmaktadır (2:28).

Artvin bölgesinin 1921’de Türkiye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus tespitinde Kvirala ayrı bir köy olarak geçmemektedir. Bu tespit sırasında da Cinali köyünün bir mahallesi olduğu anlaşılmaktadır. Bu tarihte Cinali’nin nüfusu 1.156 kişiden oluşuyordu (7). Bu tarihte nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir. 1886 yılında nüfusun yaklaşık beşte birini oluşturan Gürcülerin bu kayıtta yer almaması, asimile olmuş Gürcülerin “Türk” olarak yazıldığını göstermektedir.

Kvirala, ilk kez 1960 genel nüfusu sayımında “Demirkapı” adıyla köy olarak kaydedilmiştir. Bu tarihte köyün nüfusu 233 kişiden oluşuyordu (8:75). Günümüzde köyde yaklaşık 40 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Kvirala, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kesimini oluşturan bölgelerden olan Şavşeti‘nin yerleşim yerlerinden biridir. Osmanlılar burayı 16. yüzyılda, birleşik Gürcistan Krallığı’ndan sonra bölgeye hakim olan Samtshe-Saatabago’dan ele geçirdi. Kvirala, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde “Kurela” olarak kaydedilmiş olan yerleşme, Artvin sancağının (okrug) Şavşet-İmerhevi kazasına (uçastok) bağlı Cinali köyünün bir mahallesiydi (6).

Kvirala, Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Demokratik Gürcistan Cumhuriyeti’nin (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü askerlerinin Artvin bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Kvirala Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41).

Artvin bölgesinin Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında Kvirala’nın bağlı olduğu Cinali, Artvin livasının Şavşat kazasına bağlı Meria (Merya) nahiyesinin 16 köyünden biriydi (7). Kvirala, “Demirkapı” adıyla ilk kez, 1960 genel nüfusu sayımında köy olarak kaydedilmiştir. Bu tarihte Şavşat kazasının Merya nahiyesine bağlı bir köy olarak geçer (8:75). Bu arada Kvirala veya Kurela adının değiştirilmiş olduğu da anlaşılmaktadır. Bununla birlikte sonraki yıllarda köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Demirkapı (Kurela)” biçiminde resmî kayıtlarda kullanılmıştır (10).

TARİHSEL YAPILAR
Kvirala köyünde günümüze sadece bir tarihsel yapı kalıntısı ulaşmıştır. Köyün merkezinin 700 metre doğusunda, derenin sağ kıyısındaki kayalık tepede yer alan oval yapının bir gözetleme kulesi olduğu tahmin edilmektedir. Bir tarafı kayaya yaslanmış olan kule, kaba yontu taşlarla kireç harcı kullanılarak inşa edilmiştir. Çapı 1.5 metre olan kulenin günümüze kalan kısmı 1,6 metre derinliğindedir (5:28).

KAYNAKÇA:
1. ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013.
2. ^ Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri (Gürcüce), Batum, 2015 (Birinci baskı 1911, Petersburg, Rusça).
3. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce), Tiflis, 2019.
4. ^ Şavşeti (Gürcüce), Mamia Pağava, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Meri Tsintsadze, Malhaz Çoharadze, Zaza Şaşikadze, Nugzar Tsetshladze, Tamaz Putkaradze, Maia Baramidze, Cemal Karalidze, Vardo Çoharadze, Tiflis, 2011.
5. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
6. ^ “Şavşet-İmerhevi kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
7. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
8. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.