Çihishevi

ÇİHİSHEVİ (Gürcüce: ჩიხისხევი; okunuşu: “çih’ish’evi”), Tao-Klarceti‘nin bir parçası olan tarihsel Şavşeti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Artvin ilinin merkez ilçesinde, Artvin kentini kuzeydoğusunda yer alır. Adı 1925 yılında Yanıklı olarak değiştirilmiştir.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı, Çihishevi’dir. Bu Gürcüce yer adı Türkçeye Çiğishav, Çıhıshev, Çıkıshav (چیقسحاو) gibi değişikliğe uğramış biçimlerde girmiştir (3:161). Rus idaresi köyün adını 1886 yılında Gürcüce yazılışına uygun biçimde Çihis-hevi (Чихис-Хеви) olarak kaydetmiş, 1904 yılında bölgeyi gezen Niko Mari de gezi günlüklerinde köyün adını Çihishevi (ჩიხისხევი) biçiminde yazmıştır (2: 3:221). Rus idaresi sırasında, Niko Mari’den önce tarihsel Şavşeti bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Zakaria Çiçinadze ise, köyün adını Tsihishevi (ციხისხევი) olarak not etmiştir (4:296; 5:140).

Gürcüce bir yer adı olan “Çihishevi” iki kelimeden (çihi / ჩიხი: çıkmaz ve hevi / ხევი: vadi, dere) türemiştir ve “vadi çıkmazı” ya da “çıkmaz vadi” anlamına gelir. Köy topografik yapısından dolayı bu adla anılmış olabilir. Gürcüce Tsihishevi de iki kelimeden (tsihe / ციხე: kale ve hevi / ხევი: vadi, dere) oluşan bir yer adıdır ve “kale vadisi” ya da “kale dere” anlamına gelir. Köyde Gürcüce “natsihara” (ნაციხარა; eski kale yeri) kelimesinden değişime uğramış “Natsuhara” denilen bir mevkiinin bulunması, eskiden burada bir kalenin olduğunu göstermektedir (6:310-311). Bundan dolayı köyün adının “kale dere” anlamına gelen Tsihishevi olması da mümkündür.

DEMOGRAFİ
Çihishevi köyünün kadın ve erkek nüfusu bir arada ilk kez Rus idaresi tarafından tespit edilmiştir. Bu tespite göre 1886 yılında köyde 69 hanede 577 kişi yaşıyordu ve nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu. Bu sayımda Ustamisi köyü Çihishevi’nin bir mahallesi olarak kaydedilmiştir. Hane başına ortalama 8,3 kişi düşmesi, Çihishevi’nin kalabalık bir aile yapısına sahip olduğunu göstermektedir. Köyün nüfusu 1907 yılında 738 kişiye ulaşmıştır. Bu tarihte Çihishevi’nin bağlı olduğu Çihori nahiyesinin toplam nüfusu 1.298 kişiden oluşuyordu ve bu nüfusun yaklaşık % 43’ü Çihishevi köyünde yaşıyordu (2; 7:15, 51).

Çihishevi’nin Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında yapılan nüfus tespitine göre, köyde 84 hanede 528 kişi yaşıyordu. Bu tespitte de köyün nüfusunun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir (8). Bu tarihte, 296 kişinin yaşadığı Ustamisi ayrı bir köy olarak kaydedilmiştir. Bu tarihte Çihishevi’de hane başına ortalama nüfus 6,2 kişiye gerilemişti. Köyün adının değiştirilmesinden bir yıl sonra, 1926 yılında yapılan tespite göre ise, toplam nüfus 608’e, hane sayısı 87’ye ve hane başına düşen ortalama nüfus yaklaşık 7 kişiye yükselmişti. Köyün nüfusu hızlı biçimde artmaya devam etmiş, 1935 yılında 968 kişiye, 1960 yılında 1.372 kişiye yükselmiştir (9:385; 10:75). Bugün köyde yaklaşık 300 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Çihishevi’nin kuruluşuna ilişkin bilgi olmamasına karşın, köydeki kilisenin, iki yeraltı sığınağının ve bugün izine rastlanmayan bir kalenin varlığı, buranın eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Erken ortaçağda Gürcü Krallığı’nın sınırları içinde kalan Çihishevi, 11. yüzyılda Büyük Selçuklularca istila edildi. Daha sonra birleşik Gürcü Krallığı’nın, bu krallığının parçalanması sırasında bağımsız bir devlet olarak ortaya çıkan Samtshe-Saatabago’nun (1268-1625) sınırları içinde kaldı. Köyü 16. yüzyılda Osmanlılar ele geçirdi ve Çihishevi, Çıldır Eyaleti sınırları içinde kaldı. 19. yüzyılda önce Erzurum eyaleti, sonra Erzurum vilayeti sınırları içinde yer alıyordu.

Çihishevi 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusların eline geçti. Rus idaresi sırasında Artvin sancağına (okrug) bağlı Şavşat-İmerhevi kazasında (uçastok) yer alıyordu. Şavşat-İmerhevi kazasına bağlı Çihori nahiyesinin köylerinden biriydi. Bu nahiyenin sınırları içinde Çihishevi’nin dışında Ziosi (Дзиос), Phikuri (Пхикюр), Tsepta (Цепта) ve Çihori (Чихор) köyleri yer alıyordu. Bu tarihte Çihishevi köyü Didvenahi, Dudubeti, İshinari, Kokibeti, Patara Çihori, Ustamisi, Hozabiri ve Tseltsati mahallelerinden oluşuyordu (2; 7:15).

Rus idaresi sırasında Şavşeti bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Zakaria Çiçinadze Çihishevi’yi Gürcüce konuşulan köyler arasında saymış, Osmanlı-Rus savaşının ardından köyden 10 hanenin göç etmiş olduğunu belirtmiştir (4:296; 5:140). 1904 yılında bölgeyi dolaşan Niko Mari ise, Şavşeti bölgesinde Çihishevi’den daha kötü şartlara sahip bir başka yer olmadığını belirmiş, köyün yolunun olmadığını, köylülerin çeşitli hastalıklarla boğuştuğunu yazmıştır (3:220).

Çihishevi, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin hemen sonrasında Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (11:II.41).

Çihishevi 1922 tarihli nüfus cetveline göre Şavşat kazasına bağlı İmerhevi nahiyesinin bir köyüydü (8). Köyün adı 1925 yılında Yanıklı olarak değiştirildi. Çihishevi / Yanıklı köyü 1993 tarihinde Şavşat ilçesinden alınıp Artvin merkez ilçesine bağlanmıştır (12:94).

TARİHSEL YAPILAR
Çihishevi köyündeki başlıca tarihsel yapılar, köy kilisesi, yeraltı sığınakları, varlığı bilinen kale ve eski camidir. Hozabiri mahallesinde bulunduğu için Hozabiri Kilisesi olarak bilinen köy kilisesi tek nefli bir yapıdır. Kilise tamamen yıkılmıştır. Kale ise, “Natsuhara” denilen yerde bulunuyordu. Gürcüce “eski kale yeri” anlamına gelen “natsihara”dan (ნაციხარა) değişime uğramış olan bu ad, burada bir kalenin varlığını göstermektedir. Kale Çihishevi ile Şavşat Suyu arasında, büyük bir kayanın tepesinde yer alıyordu. Tamamen yıkılmış olan kalenin bulunduğu yerde sadece harç kalıntıları ile toprak kap parçalarına rastlanmıştır. Kalenin çok eski bir tarihte yıkılmış olma ihtimali vardır (6:172, 310-311).

Çihishevi’de ortaya çıkarılan iki yeraltı sığınağı, 11. yüzyılda, Malazgirt Savaşı’ndan (1071) sonra ve Selçukluların bölgeden çıkarıldığı 1121 Didgori Savaşı’na kadar, 50 yıl boyunca Gürcü köylerini yağmalayan Türkmen boylarına karşı korunmak amacıyla yapılmış olabilir. Bunlardan biri olan Çihishevi’deki Vanati Sığınağı, köyün Vanati adını taşıyan mahallesinin dış kısmında, bir ormanın içinde bulunmaktadır. Bu yeraltı sığınağının tavanı kubbemsi  biçimde taşlarla örülmüştür. Sığınağın yüksekliği 2.3 metre, çapı 2.2 metredir. Orta büyüklükte kırık taşlar kullanılarak yapılmıştır. Sığınağın girişi doğu tarafında yer alır. Köyün sakinleri bu sığınağın bulunduğu yeri “Vanati” olarak adlandırmaktadır. Köylülerin verdiği bilgiye göre, köyün yakınında, ormanda benzer başka sığınaklar bulunmaktadır. Çihishevi Sığınağı belli başlı yazılı kaynaklarda yer almamıştır (13:20).

Çihishevi’deki ikinci yeraltı sığınağı, Zuboğlu mahallesinde, eski caminin yakınlarında bulunmaktadır. Sığınak büyük ölçüde tahrip edilmiş, geriye sadece yıkıntıları kalmıştır. Bu sığınak, 11. yüzyılda istilacılar tarafından fark edilmiş ve tahrip edilmiş de olabilir. Bu yeraltı sığınağı da eski yazılı kaynaklarda yer almamıştır (13:21). Bu tip sığınaklar Tao-Klarceti bölgesinde başka yerlerde de bulunmaktadır.

Çihishevi’nin Zuboğlu mahallesinde bir de eski bir cami bulunmaktadır. Süslemeli taşlardan inşa edilmiş olan cami büyük ölçüde harap hale gelmiştir (13:21). Süslemeli taşlar eski bir kiliseden alınıp camide kullanılmış olabilir.

KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
2. ^ “Şavşat-İmerhev kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri, Batum, 2015 (Birinci basım: 1911, Petersburg, Rusça).
4. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
5. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (Gürcüce), Tiflis, 1912.
6. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
7. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları(Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
8. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
9. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
10. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963.
11. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
12. ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, 2013.
13. ^ Tao-Klarceti Anıtları – 2016 Yılı Alan Araştırmaları Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2017.