Tsinsatibi

TSİNSATİBİ (Gürcüce: წინსათიბი; okunuşu: “ts’insatibi”),  tarihsel Samtshe bölgesinin Potshovi vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Posof ilçesinin bir köyüdür. Adı 1959 yılında Yolağzı olarak değiştirilmiştir.

Tsinsatibi, Posof’un batısında yer alır. Bu kasabaya 15 km uzaklıktadır. Yakınında Sakabalo (Yurtbaş)ı ve Çorçevani (Kopuzlu) köyleri bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı, Tsitelsatibi’dir. Gürcüce bir yer adı olan Tsitelsatibi (წითელსათიბი), 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı mufassal defterinde Zitel Satib (زتیل صاتب) olarak kaydedilmiştir (1:III.450). Bu yer adı zaman içinde Tsinsatibi’ye (წინსათიბი) dönüşmüştür. Nitekim 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde köyün adı “Zinsatib” (زینسەتیب) olarak geçer (2:761). 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Ardahan bölgesine sahip olan Ruslar da köyün adını Tsinsatib (Цинсатиб) olarak kaydetmiştir (3). Köyün adı Türkçe kaynaklarda daha sonra Sinsatip biçiminde yazılmıştır (4:333).

Köyün ilk adı olan Tsitelsatibi (წითელსათიბი), “tsiteli” (წითელი: kızıl, kırmızı) ve “satibi” (სათიბი: çayır, biçilecek ot) kelimelerinden türemiş bir yer adıdır ve “kızıl çayır” anlamına gelir. Tsinsatibi (წინსათიბი) ise, “ön çayır” anlamı taşımaktadır. Köyün eskiden beri iki adı olduğu veya Tsitelsatibi’nin zaman içinde Tsinsatibi’ye dönüştüğü tahmin edilmektedir (1:III.450).

DEMOGRAFİ
Tsitelsatibi köyünün en erken döneme ait nüfusu, 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan  adlı Osmanlı mufassal defteri üzerinden verilebilir. Bu tarihte, Gürcülerden Osmanlıların ele geçirdiği köy, boş olarak kaydedilmiştir (1:I.318, II.311). Müslüman bir devletin eline geçmesinden dolayı Tsitelsatibi’nin Hıristiyan Gürcü nüfusu Gürcistan’ın iç kesimine göç etmiş olmalıdır. Tsitelsatibi, zaman içinde yeniden meskun hale gelmiş olmalı ki, köyde 1834 yılında 4 hane, 1878 yılında da 6 hane tespit edilmiştir (1:III.450).

93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçen Tsinsatibi köyünün nüfusu, 1886 yılında yapılan tespite göre 58 kişiden oluşuyordu. Köyün nüfusu 1896’da 79 kişiye, 1906’da da 102 kişiye yükselmişti. Bu tespitlerde nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir (3; 5:114). Bununla birlikte Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli 1917 yılında Tsinsatibi köyünde 12 hanede 108 Müslüman Gürcünün yaşadığını yazmıştır (6). 

Tsinsatibi’nin Türkiye’ye bırakılmasından sonra yapılan genel nüfus sayımlarında, 1935 yılında 208 kişi, 1950 yılında 284 kişi tespit edilmiştir (4:333; 7:225). Günümüzde köyde yaklaşık 80 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Tsitelsatibi, tarihsel Gürcistan’ı oluşturan Mesheti bölgesinin yerleşim yerlerinden biriydi. Osmanlılar köyü, birleşik Gürcistan Krallığı’ın ardından bu bölgeye hakim olan Samtshe Atabeyliği‘nden 16. yüzyılın ortasında ele geçirdi. 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı mufassal deftere göre, Gürcistan Vilayeti içinde, Poshov livasıın Güney nahiyesine bağlıydı. Bu defterde köy boş olarak kaydedilmişti (1:I.318, II.311). Tsitelsatibi’nin 19. yüzyılda yeniden meskun hale geldiği nüfus tespitlerinden anlaşılmaktadır (1:III.450).

Tsitelsatibi, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından Çarlık Rusya’sına bırakıldı. Rus idaresi tarafından “Tsinsatib” (Цинсатиб) olarak kaydedilmiş olan köy, Ardahan sancağının (okrug) Poshov kazasına (uçastok) bağlıydı. Digur nahiyesinin köylerinden biriydi (3). Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’nın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü hükümetinin Ardahan bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Tsinsatibi köyü Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41).

Tsinsatibi, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde “Zinsatib” adıyla, Kars vilayetinin Poshof kazasının merkez nahiyesine bağlıydı (2:761) 1935 genel nüfus sayımıdan “Sinsatip” olarak kaydedilmiş köy, bu tarihte de aynı idari konuma sahipti (4:333). Tsinsatibi, Zinsatib ve Sinsatip olarak yazılan köyün adı, “yabancı kökten geldiği” için 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Yolağzı olarak değiştirilmiştir (9:752). Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Yolağzı (Sinsatip)” biçiminde resmî kayıtlarda daha sonra da kullanılmıştır (10).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan(Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
3. ^ “Poshov kazası 1886 Yılı” (Rusça).
4. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
5. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
6. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 7 Ekim 1917, sayı 220.
7. ^ 1950 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1954.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
9. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.