DEVİSKELİ (Gürcüce: დევისქელი; okunuşu: “deviskeli”), tarihsel Klarceti bölgesinin yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Artvin ilinin Borçka ilçesinde yer alır ve adı 1925 yılında Kaynarca olarak değiştirilmiştir.
Deviskeli, Borçka kasabasının doğusunda yer alır. Kasabaya 16 km uzaklıktadır. Çevresinde Bagini (Balcı), Adaguli (Adagül) ve Valaşeni (Alaca) köyleri bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Deviskeli, köyün en eski adı olarak bilinir. Bazı kaynaklarda Devskeli (დევსქელი) ve Gürcüce farklı yazılışla Deviskeli (დევისყელი) olarak geçer. Bu ad Türkçeye Deviskal (دویسقال), Deviskel (دەویسكل) gibi biçimlerde girmiştir (1:8.356; 2:118). 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda bölgeyi ele geçiren Ruslar ise, köyün adını, muhtemelen sehven Devekele (Девекеле) olarak kaydetmiştir (3). Rus idaresi sırasında bölgeyi gezen Gürcü araştırmacı Zakaria Çiçinadze köyün adını Deveskeli (დევესქელი) olarak yazmıştır (4:134).
Deviskeli ya da Devskeli adı, büyük bir olasılıkla Devistskali (დევისწყალი) ya da Deviskeli’den (დევისყელი) değişime uğramıştır. Türkçe Deviskal biçimindeki yazılışı da köyün özgün adının Devistskali olması olasılığını desteklemektedir. Devistskali “dev deresi” ya da “devlerin deresi” anlamına gelir. Gürcüce farklı bir harfle yazılan Deviskeli (დევისყელი) ise, “dev boğazı” olarak çevrilebilir.
Deviskeli’deki Mevki Adları:
Gağmobani (გაღმობანი), Kvemobani (ქვემობანი), Ukanmere (უკანმერე), Çitauri (ჩიტაური), Ohvati (ოხვათი), Tkemaleti (ტყემალეთი), Kalovani (კალოვანი), Rustavi (რუსთავი), Tanahro (ტანახრო), Saperhulo (საფერხულო), Nabeğlavi (ნაბეღლავი), Beberati (ბებერათი), Virisakvara (ვირისაკვარა), Pikali (ფიქალი), Çirdilati (ჩირდილათი), Sakoriketi (საქორიქეთი), Tennara (თენნარა), Dedopalaklde (დედოფალაკლდე).
Kaynak: 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
DEMOGRAFİ
Deviskeli’nin görece erken döneme ait nüfusu 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesi kayıtlarından verilebilir. Bu salnamede köyün nüfusu 14 hane ve 65 kişi olarak kaydedilmiştir (1:8.357). On yıl sonra Rus idaresinin tespitine göre ise Deviskeli’de 73 hanede 511 kişi yaşıyordu ve nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu (3; 5:18). Bu kadar büyük nüfusu farkının nereden kaynaklandığını saptamak kolay görünmemektedir. Rus idaresi sırasında köyün sınırları genişletildiği için nüfusu artmış olabilir. Zakaria Çiçinadze’nin 1893 yılında verdiği bilgiye göre Deviskeli köyünden 25 hane Osmanlı ülkesine göç etmiş ve göçten dolayı Deviskeli vadisi adeta boşalmıştı (4:135). Deviskeli’nin nüfusu 1908 yılında 366 kişiye düşmüştür (5:36).
Deviskeli’nin Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında yapılan tespite göre köyde 64 hanede 352 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun 108’inin kadın, 194’ünün erkek olması dikkat çekicidir (7). Dört yıl sonra hane sayısı 70’e, nüfus da 461 kişiye yükselmiştir. Bu nüfusun 207’si kadın, 254’ü erkek olarak kaydedilmiştir. Bu tarihte 9’u kadın, 10’u erkek olmak üzere köyde 19 yabancı yaşıyordu (8:143, 148). Köyün nüfusu 1935 yılında 571, 1940 yılında 643, 1950 yılında 769 kişiye çıkmıştır. Köyün nüfusundaki dalgalanma ile hızlı artış dikkat çekicidir ve bu durum demografik yapının değiştirilmesiyle ilişkili olabilir. Bugün köyde yaklaşık 500 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Tao-Klarceti’nin bir parçası olan Klarceti bölgesinde yer alan Deviskeli köyünün kuruluşuna ilişkin bilgi yoktur. Bununla birlikte köyde iki kilisenin varlığı Deviskeli’nin yeni bir yerleşme olmadığını göstermektedir. Gürcüler Osmanlı idaresinde Müslümanlaştırıldığı için Gürcü köylerindeki kiliseler Osmanlı döneminden, 16. yüzyıldan önce inşa edilmiştir. Deviskeli, bulunduğu bölge itibariyle erken ortaçağda Gürcü Krallığı, geç ortaçağda birleşik Gürcü Krallığı ve bu krallığın parçalanması sırasında bağımsız devlete dönüşen Gürcü prensliği Samtshe-Saatabago’nun (1268-1625) sınırları içinde yer allıyordu. Köy, 16. yüzyılın ortasında Osmanlıların eline geçti. Uzun süre Çıldır Eyaleti sınırları içinde kaldı. 19. yüzyılda Trabzon eyaletinin (1867’de vilayet) Lazistan sancağına bağlı Livana kazasının köylerinden biriydi. Köyün başlıca geçim kaynağı tarımdı ve hayvancılık tarımın içinde önemli bir yer tutuyordu. 1876 yılı salnamesinde köyde 3 eşek, 50 öküz, 40 inek, 200 keçi ve 402 koyun kaydedilmiştir (1:8.357).
Uzun süre Osmanlı egemenliği altında kalan Deviskeli’yi 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Ruslar ele geçirdi. Rus idaresinde Batum sancağının (okrug) Gonio kazasına (uçastok) bağlı olan Deviskeli, Kvintauri nahiyesinin (сельское общество / kırsal topluluk) üç köyünden biriydi (3). Köy, Gağmoubani, Komoubani, Ukanmere, Habazidze ve Çitauri mahallerinden oluşuyordu (5:18).
Deviskeli sadece bir köyün adı değil, bu köyün de yer aldığı bir vadinin adıydı. 1890’ların başlarında bu bölgeyi dolaşan Gürcü araştırmacı Zakaria Çiçinadze, Deviskeli Deresi vadisinin uzunluğunun 40 kilometre kadar olduğunu yazar. Vadi, Karçhal Dağları’nın kuzeyinde yer alan çok yüksek bir dağın dibinde son buluyordu. Bölgede yaşayan Gürcüler bu dağı “Patsa-Mta” (Küçük Dağ) olarak adlandırıyordu. Zengin bir bitki örtüsüne sahip olan Deviskeli vadisi armut, ceviz, elma ağaçları ve üzüm bağlarıyla doluydu. “Patsa Mta” yakınında, Otingo köyünde kaplıca vardı. Müslüman Gürcüler sık sık bu kaplıcaya girmek için geliyor ve şifa bulması için hastaları getiriyordu. Deviskel vadisinde yaşayan Gürcülerin Gürcüceyi Cavaheti şivesiyle konuşuyor olması Çiçinadze’nin dikkatini çekmiştir. Vadide yaşayan Müslüman Gürcüler bu farklılığı, halkın din değiştirmeye direnmesi üzerine Osmanlı Devleti’nin atalarını Ahaltsihe bölgesinden Deviskeli vadisine göç ettirmesi ve Devskeli vadisi sakinlerini de başka yerlere sürmesiyle açıklamışlardır (4:140-142).
Deviskeli, Birinci Dünya Savaşı sonlarında Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin ardından, 1921’de Ankara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41). Deviskeli, yeniden Türkiye sınırları içinde kalınca Borçka kazasının merkez nahiyesine bağlandı. 1925 yılında adı Kaynarca olarak değiştirildi.
TARİHSEL YAPILAR
Devskeli’de iki kilisenin varlığı bilinmektedir. Bunlardan biri Çitauri mahallesinde bulunuyordu. Diğeri ise, Karşı mahallede yer alıyordu. Birer köy kilisesi olan her iki yapı da tamamen yıkılmıştır (10:135).
KAYNAKÇA:
1. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 1927.
3. ^ “Gonio kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
5. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
6. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (Gürcüce), Tiflis, 1912.
7. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
8. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 2010 (Birinci basım 1927).
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
10. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
TAO-KLARCETİ 