Tsiskvilishevi

TSİSKVİLİSHEVİ (Gürcüce: წისქვილისხევი; okunuşu: “ts’iskvilish’evi”), tarihsel Tao-Klarceti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Ardahan ilinin merkez ilçesinde yer alır. Köyün zaman içinde Değirmenköy’e dönüşen adı 1940’larda Değirmenli olarak değiştirilmiştir.

Tsiskvilishevi, Ardahan‘ın kuzeybatısında yer alır. Kasabaya 12 km uzaklıktadır. Çevresinde Lori (Yokuşdibi), Sartsebi (Sulakyurt) ve Kunzuleti (Çataldere) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Tsiskvilishevi’dir. Gürcüce bir yer adı olan Tsiskvilishevi (წისქვილისხევი), “değirmen dere” anlamına gelir. Bu yer adı 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterine Zisğvilisğav (زسغولسغاو) olarak girmiştir (1:I.414, III.506). Köyün bu adı zaman içinde değişime uğramış, Gürcüce adının anlamına yakın bir yer adına, Değirmenköy’e dönüşmüştür. Nitekim Rus idaresi köyün adını Değirmenköy (Дагирманкёй) olarak kaydetmiştir (2). Köyün adı 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde de Değirmen köy (دكرمن كوی) olarak geçer (3:759). Değirmenköy adının 1950 genel seçimlerinden kısa bir süre önce Değirmenli olarak değiştirildiği, 1940 genel nüfusu sayımında Değirmenköy ve 1950 genel nüfusu sayımında Değirmenli olarak kaydedilmiş olmasından anlaşılmaktadır (4).

DEMOGRAFİ
Tsiskvilishevi’nin en erken döneme ait nüfusu 1595 tarihli Osmanlı mufassal defteri üzerinden verilebilir. Bu deftere göre köyde, Hıristiyan köylülerden alınan ispenç vergisi vermekle yükümlü 36 hane yaşıyordu. Her hanede ortalama 5 kişinin yaşadığı kabul edilirse, Tsiskvilishevi’nin nüfusunun 180 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Hane reisleri Murad, Zandar, Gogiça, Mihran, Elizbar, İordane, Badura, Maharebel, Teodore, Elisa, Grigol, Papuna, Manvel, Nanika, Yaraziz, Babela gibi adlar taşıyordu. Bu adlara ve bu kişilerin baba adlarına bakınca, köyün etnik olarak homojen bir yapıya sahip olmadığı görülmektedir (1:I.414; II.406).

Doksanüç Harbi’nde köyü ele geçiren Rusların 1886 yılındaki tespitine göre, Tsiskvilishevi’nin nüfusu 334 kişiden oluşuyordu. Nüfusun tamamı Rus idaresi tarafından “Türk” olarak kaydedilmiştir. Rusların Değirmenköy olarak kaydettiği yerleşme, aynı zamanda kapsayan Değirmenköy nahiyesinin (маркяз: merkez) idari merkeziydi. Değirmenköy nahiyesinde ise, toplam 1.354 kişi yaşıyordu (2). Osmanlı döneminde demografik yapısı tamamen değişmiş olan Tsiskvilishevi köyünün nüfusu 1896’da 382 kişi, 1906’da 416 kişi olarak kaydedilmiştir (5:110). 1917 yılında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, 49 hanede 595 Müslüman Gürcünün yaşadığını yazmıştır (6).

1935 yılına gelindiğinde köyün nüfusunun 478 kişiden oluştuğu görülmektedir (7:102). Günümüzde ise köyde yaklaşık 200 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Tsiskvilishevi’nin eski bir yerleşme olduğu köydeki megalit kale kalıntısı da göstermektedir (8:139). Öte yandan köyün eski adının Gürcüce olması ve erken dönem Osmanlı tahrir defterinde yer alması, Tsiskvilishevi’nin Osmanlı dönemi öncesi tarihine işaret etmektedir. Osmanlılar köyü 16. yüzyılın ortasında Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe-Saatabego’dan (1268-1625) ele geçirdi. Köy daha önce Gürcü Krallığı sınırları içinde kalıyordu. Tsiskvilishevi, 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterine göre Ardahan-i Büzürg (Büyük Ardahan) livasının Güney nahiyesine bağlı bir köydü. Köyde buğday, arpa, yonca tarımı ve arıcılık yapıldığı, domuz beslendiği ve çok sayıda değirmen bulunduğu bu kayıtlardan anlaşılmaktadır (1:I.414; II.406).

Üç yüz yılı aşkın bir süre Osmanlı egemenliğinde kalan Tsiskvilishevi, 93 Harbi (1877-1878) sonucunda Rusların eline geçti. Rus idaresinde köy Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasına (uçastok) bağlıydı. Rusların Değirmenköy olarak kaydettiği yerleşme, aynı zamanda 10 köyü kapsayan Değirmenköy nahiyesinin (маркяз: merkez) idari merkeziydi (2). Birinci Dünya Savaşı’nın ardından Rus idaresinin son bulmasından sonra Tsiskvilishevi, bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken, Ankara Hükümeti’nin ültimatomu doğrultusunda Gürcü kuvvetleri Ardahan’dan çekildi ve Tsiskvlishevi de fiilen Türkiye’ye katıldı. Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla da köy Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41).

Tsiskvilishevi, 1928 tarihli köy listesinde “Değirmenköy” adıyla Kars vilayetinin Ardahan kazasının merkez nahiyesine bağlıydı (3:759). Köyün adı 1940’larda Değirmenli olarak değiştirildi. Buna rağmen köyün eski adı uzun süre yeni adıyla birlikte resmî kayıtlarda “Değirmenli (Değirmenköy)” biçiminde yazılmıştır. (9). Değirmenli, 1992 yılında il yapılan Ardahan’ın merkez ilçesine bağlandı.

TARİHSEL YAPILAR
Tsiskvilishevi’de günümüze kalan tek tarihsel yapı, megalit bir yapı olan Tsiskvilishevi Kalesi’dir. Kale köyün 1 km güneydoğusunda yer alır. Oval bir yapı olan kalenin çapı 9.5 metredir. Kalenin günümüze kalan bölümlerinin büyük kısmı yığma taştandır. Güneydoğu tarafında kaleye bitişik oval bir yapı kalıntısı vardır (8:139). 1917 yılında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, köyde bir kilise yıkıntısından söz etmiş, ama günümüze bu kiliseden geriye bir şey kalmamıştır (6).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Ardahan kazası (1886) (Rusça).
3. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
4. ^ 1950 Umumi Nüfus Sayımı.
5. ^  Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
6. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 9 Ekim 1917, sayı 219.
7. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
8. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.