Damal

DAMAL (Gürcüce: დამალი veya ტამალი; “damali” veya “t’amali”), tarihsel Eruşeti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan iline bağlı bir ilçe ve bu ilçenin merkezinin adıdır. Damal veya Tamali adı, birkaç yüzyıl boyunca köy adları olarak kullanılmıştır.

Damal kasabası, Ardahan kentinin kuzeydoğusunda yer alır. Bu kente 38 km uzaklıktadır.

TARİHÇE
Günümüzde Ardahan ilinde bir ilçenin ve bu ilçenin merkezinin adı olan Damal, Gürcüce kaynaklarda Tamali (ტამალი) olarak geçer (1:45, 121). Türkçe kaynaklarda ise, bugünkü Ardahan bölgesinin Gürcülerden ele geçirilmesinden itibaren Damal biçiminde yazılmıştır. Nitekim Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde de Damal (دامال) olarak geçer. Bu ad altında Ardahan-i Büzürg livasının Meşe nahiyesinde üç köy kaydedilmiştir (2:I.491, 512, 515, II.480, 499, 502; III.542). 93 Harbi’nde (1877-1878) Ardahan bölgesini ele geçiren Ruslar ise, bu köyleri Gürcüce yazılışına uygun biçimde Tamal (Тамал) olarak kaydetmiştir (3).

Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı defterde “Damal” ve “Damala” adını taşıyan üç köy daha bulunuyordu. Bunlardan biri olan Damala (دمالە) Ahasiha (Ahaltsihe) livasının Aspinza nahiyesinde, diğer Damala (دمالە) Poshov (Potshovi) livasının Güney nahiyesinde, Damal (دامال) ise, Ardahan-i Büzürg livasının Güney nahiyesinde yer alıyordu (2:I.135, 319, 435.). Damal ve Damala, Gürcüce Tamali (ტამალი) ve Tamala (ტამალა) yer adlarından değişime uğramış, muhtemelen daha sonra Gürcücede de Damal biçimini almıştır (4:82; 2:III.188, 542.). Birinci Dünya Savaşı yıllarında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, “Damali”nin (დამალი) Gürcüce bir kelime olduğunu yazmış, ama anlamını vermemiştir (5:150).

Küçük Damal (Damal-i Küçük) köyünde 10. yüzyıla ait bir kilisenin varlığı, buranın çok eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir (1:45). Öte yandan Büyük Damal (Damal-i Büzürg), Aşağı Damal (Damal-i Süfla) ve Küçük Damal (Damal-i Küçük) köylerinin 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde yer alması, bu yerleşmelerin Osmanlı döneminden önce var olduğuna işaret etmektedir. Küçük Tamali Kilisesi’nin inşa edildiği 10. yüzyılda bu bölge Gürcü Krallığı sınırları içinde bulunuyordu. Kveli Kalesi Savaşı’ndan (1080) sora bir süre Büyük Selçuklu Devleti sınırları içinde kalan üç köy, 1121 tarihindeki Didgori Savaşı’nın ardından birleşik Gürcistan Krallığı’na geçti. Osmanlılar bu bölgeyi, Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe Atabeyliği’nden (1268-1625) 1550 yılında ele geçirdi.

Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterine göre, Gürcistan Vilayeti içinde Ardahan-i Büzürg (Büyük Ardahan) livasının Meşe nahiyesinde, “Damal” adı altında üç adet köy kaydedilmiştir. Bu köyler Damal-i Büzürg (دامال بزرك), Damal-i Süfla (دامال سفلا) ve Damal-i Küçük (دامال كوچك) adlarını taşıyordu. Damal-i Büzürg (Büyük Damal), Damal-i Süfla (Aşağı Damal) ve Damal-i Küçük (Küçük Damal) bu defterde boşalmış yerleşimler olarak yer almıştır. Osmalıların eline geçmesi üzerine bu köylerin Hristiyan nüfusu göç etmiş olmalıdır Bununla birlikte bu köyler Osmanlı döneminde yeniden meskûn hale gelmiştir (2:I.491, 512, 515, II.480, 499, 502; III.542).

Büyük Damal, Aşağı Damal ve Küçük Damal köyleri, uzun süre Osmanlı egemenliği altında kaldıktan sonar, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın sonucunda Çarlık Rusya’nın eline geçti. Rus idaresinde bu köyler Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazaya bağlı olan ve 9 köyden oluşan Tamal nahiyesi (маркяз: merkez) içinde yer alıyordu. 1886 yılı tespitine göre, Yukarı Tamal’da 162 kişi, Aşağı Tamal’da 130 kişi ve Küçük Tamal’da 49 kişi yaşıyordu. Üç köyün de nüfusu “Türkmen” olarak kaydedilmiştir. Tamal nahiyesinin nüfusu ise, 1.168’i Türkmen ve 4’ü Kürt olmak üzere, 1.172 kişiden meydana geliyordu (3).

Yukarı Tamal, Aşağı Tamal ve Küçük Tamal köyleri, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rusya’nın bölgeden çekilmesinden bir süre sonra, Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin Tiflis hükümetine verdiği ültimatom üzerine Gürcü idaresinin çekilmesinin ardından köy fiilen Türkiye’ye katıldı. Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin topraklarının işgal edilmesinin ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti’nin 16 Mart 1921’de imzaladığı Moskova Antlaşması’yla bu üç yerleşmeyi de kapsayan Ardahan ile Artvin bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı (6:II.489).

Damal, 1928 tarihli köy listesine göre, Kars vilayetinin Poshof kazasının nahiyelerinden biriydi. Damal nahiyesi, 27 köyden oluşuyordu ve Yukarı Damal, Aşağı Damal ile Küçük Damal köyleri bu nahiyeye bağlıydı (7:762). 1940 genel nüfus sayımımda Damal nahiyesisinin idari merkezi olan Yukarı Damal’ın nüfusu 903 kişi, Aşağı Damal’ınki 332 kişi ve Küçük Damal’ınki 157 kişiden oluşuyordu. Bu tarihte 19 köyü kapsayan Damal nahiyesinde toplam 13.902 kişi yaşıyordu (8:355). Hanak nahiyesinin 1958’de ilçe olması üzerine, Damal nahiyesi ile Yukarı Damal, Aşağı Damal ve Küçük Damal köyleri Posof ilçesinden alınarak Hanak ilçesine bağlandı. 1972 yılında, üç köy Damal adı altında birleştirildi ve belediyenin de kurulmasıyla Damal’a kasaba statüsü verildi. 1975 genel nüfus sayımına göre 2.626 kişinin yaşadığı Damal kasabası, Damal bucağının merkeziydi. 1992 yılında Ardahan il olunca, Damal da bu ile bağlı ilçe ve ilçe merkezi haline getirildi.

Günümüzde Damal ilçesi, Burmadere, Dereköy, Eskikılıç, İkizdere, Otağlı, Seyitören ve Tepeköy olmak üzre yedi köyden oluşmaktadır. Bu köylerden sadece Burmadere (eski adı Sorsi), Eskikılıç (eski adı Kirpaşeni) ve İkizdere (eski adı Nunusi) eski yerleşmelerdir. Sorsi, Kirpaşeni ve Nunusi, Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterine göre, Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği toprakların bir kısmını kapsayan Gürcistan Vilayetiiçinde Ardahan-i Büzürg livasının Meşe mahiyesine bağlıydı. Bu köylerin nüfusu, Osmanlı Devleti’ne ispenç vergisi veren Hristiyan Gürcülerden oluşuyordu (2:I.491, 492, 508; II.479, 480, 495; III.541, 543, 551). Dereköy, Otağlı, Seyitören ve Tepeköy adlı yerleşmelerin adları, Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defteri ile 1694-1732 dönemini kapsayan Defter-i Caba-i Vilayet-i Çıldır adlı cebe defterinde geçmemektedir. 1886 yılı Rus nüfus kayıtlarında “Türkmen” köyleri olarak geçen bu köylerin daha geç dönemde ortaya çıktığı bu kayıtlardan anlaşılmaktadır (2; 9; 3).

Damal kasabasında ve ilçesinde çok sayıda tarihsel yapı kalıntısı günümüze ulaşmıştır. Bugün Damal kasabasının kıyısında bulunan eski Küçük Damal köyü kilisesi (8,2 x 4,3 m), 10. yüzyıla tarihlenen tek nefli küçük bir yapıdır. Büyük ölçüde yıkılmış olan kilisenin bugüne kalan duvarlarının yüksekliği 6 metreyi bulmaktadır. Kasabanın merkezindeki caminin yanında da eskiden bir kilisenin var olduğu bilinmektedir (1:45). Damal kasabasının 900 metre kuzeybatısında megalit bir kalenin kalıntıları bulunmaktadır. Tamali Kalesi’den (44 × 42 m) geriye taş yığınları kalmıştır. Taş yığının daha yoğun olduğu kuzeydoğu kısmında bir kulenin olması ihtimali vardır (10:367).

Damal ilçesi sınırları içinde varlığı bilinen kilise ve kale / kuleler arasında, Nunusi köyünde Nunusi Kilisesi ve Nunusi Kalesi, Sorsi köyünde Sorsi Kilisesi, Arzada Arzada Kalesi, Dereköy‘de Dereköy Kalesi, Seyitören köyünde Seyitviran Kalesi ile Haniora Kalesi sayılabilir (10: 206-388 arasında).

KAYNAKÇA:
1. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
2. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan(Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
3. ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Samshe-Cavaheti (Gürcüce), Yazarlar (Dali Nikolaişvili, Davit Sartania, Avtandil Ucmacuridze, Lamzira Lağidze, Vaja Trapaidze, Tinatin Nanobaşvili), Tiflis, 2016.
5. ^ Roin Malakmadze, Şuşana Putkaradze, Elza Putkaradze, Şorena Putkaradze – İstanbul Gürcü Manastırı’ndan Yazılar(Gürcüce: „წერილები სტამბოლის ქართული სავანიდან”), Batum, 2020, 2 cilt.
6. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt.
7. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
8. ^ 1940 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1944.
9. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732(Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979, 326 sayfa.
10. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.