Kvelistskali

KVELİSTSKALİ (Gürcüce: ყველისწყალი; okunuşu: “q’velists’q’ali”), tarihsel Samtshe bölgesinin Tao-Klarceti kısmında (Posof vadisi) yer alan yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Posof ilçesine bağlı bir köydür. Adı 1959 yılında Gürarmut olarak değiştirilmiştir.

Kvelistskali, Posof kasabasının batısında yer alır. Bu kasabaya uzaklığı 10 km’dir. Çevresinde Çorçevani (Kopuzlu), Varzna (Demirdöver), Ğvinia (Özbaşı), Uğurca, Çaboria (Günlüce) ve Saca (Kurşunçavuş) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Kvelistskali’dir. Gürcüce bir yer adı olan Kvelistskali, Türkçeye Koliskal veya Kveliskal olarak girmiştir. 1928 tarihli Osmanlıca köy listesine de Koliskal / Kveliskal (قولیسقال) olarak geçer (1:761). 93 Harbi’nde (1877-1878) Ardahan bölgesini ele geçiren Ruslar köyün adını Türkçe yazılışının etkisiyle Kolis-tshali (Колис-Цхали) olarak kaydetmiştir (2).

Kvelistskali, peynir anlamındaki “kveli” (ყველი) ile dere / su anlamındaki “tskali” (წყალი) kelimelerinden oluşan bir tamlamadır ve “peynir deresi” anlamına gelir. Kvelistskali, Kvelistsihe’ye Kol Kalesi denmesi gibi Türkçede değişime uğramış, ancak diğerinden farklı olarak “dere, su” anlamındaki “skali” kelimesi çevrilmeyip korunmuştur.

DEMOGRAFİ
Kvelistskali köyünün bulunduğu bölgenin en erken döneme ait nüfus kayıtları 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde yer alır. Ancak bu defterde Kvelistskali kaydına rastlanmamaktadır. Bugün Gürarmut köyünün bir mahallesi olan ve adı Gürcüce bayır anlamındaki “kapani”den (კაპანი) gelen Kapan, bu defterde Kapan (قپان) adıyla Çorçevani köyünün tarlası olarak görünmektedir. Çorçevani köyü ise boş olarak kaydedilmiştir (3:III.404, 452).

Rus idaresinin 1886 yılında yaptığı tespite göre Kvelistsakli’nin nüfusu 91 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir. Aynı tespitte Kapan da ayrı bir köy olarak yazılmıştır. Kapan köyünde ise 35 kişi yaşıyordu (2).

Türkiye’ye bırakılmasından 14 yıl sonra, 1935 genel nüfus sayımına göre Kvelistskali’nin nüfusu 284 kişiden oluşuyordu (4:246). Bu nüfus 1960 yılında 350 kişiye ulaşmıştır (5:319). Günümüzde köyde yaklaşık 90 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Kvelistskali’nin bulunduğu Samtshe, orta çağda Gürcistan’ın güneybatı bölümünü oluşturan bölgelerden biriydi. Osmanlılar burayı 16. yüzyılın ortasında, birleşik Gürcistan Krallığı’ından sonra bu bölgeye hakim olan Samtshe-Saatabago’dan (1268-1625) ele geçirdi. Tarihsel Gürcü coğrafyasında, bir yer adı olarak “Kveli” yaygın biçimde kullanılıyordu. Bu ad Türkçeye “Kol” veya Osmanlıca yazılışının okunuşuna bağlı olarak Kvel (قول) olarak girmiştir. 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde “Kol Manastırı” (Kveli Manastırı), “Kol” (Kveli) ve “Zeda Kol” (Yukarı Kveli) olmak üzere üç yerleşme kaydedilmiştir. Ne var ki bu defterde, hemen yakınındaki Çorçevani köyü geçtiği halde, Kvelistskali köyünün kaydına rastlanmamaktadır. Bugün Gürarmut köyünün Kapan (Kapana) adıyla bir mahallesi olan ve adı Gürcüce bayır anlamındaki “kapani” (კაპანი) kelimesinden gelen Kapan (قپان) bu defterde Çorçevani köyünün tarlası olarak görünmektedir (3:III.404, 452).

Kvelistskali, uzun süre Osmanlı hakimiyetinde kaldıktan sonra, 93 Harbi’inde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Ardahan sancağının (okrug) Poshov kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazanın bir nahiyesi olan Digur’un (Duğur) sınırları içinde kalıyordu. Kapana da aynı nahiyenin sınırları içinde ayrı bir köy olarak kaydedilmiştir (2). Kvelistskali, Birinci Dünya Savaşı sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü askerlerinin Ardahan bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Kvelistskali Türkiye’ye bırakıldı (6:II.41).

Kvelistskali, 1928 tarihli köy listesine göre Kars vilayetinin Poshof kazasının merkez nahiyesine bağlıydı (3:761). 1935 genel nüfus sayımı sırasında da aynı idari konuma sahipti (6:246). Kvelistskali veya Koliskali adı, “yabancı kökten geldiği” için 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Gürarmut olarak değiştirilmiştir (7:705). Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Gürarmut (Koliskal)” biçiminde resmî kayıtlarda kullanılmıştır (8).

TARİHSEL YAPILAR
Bugünkü Gürarmut köyünün 500 metre batısında, “Kapan/Kapani” (კაპანი: bayır) denilen mahallede bir yeraltı sığınağı bulunmaktadır. Sığınağın girişi toprakla dolmuş ve sadece dar bir giriş açık kalmıştır. Yapının büyük bölümü, 2 metre uzunluğa kadar olan iri taşlarla inşa edilmiş. Orta kısmından bir kemer/tonoz geçirilmiş. İç kısmı dikdörtgen bir biçime sahiptir. Sığınak güneyden kuzeye doğru giderek alçalır. Mevcut iç kısmı 5,5×3,5 metre ölçülerine sahiptir. Sığınak veya deponun iç kısmı toprakla dolmuştur. Bundan dolayı mevcut haldeki yüksekliği 1 metre ile 2 metre arasında değişmektedir. Köylüler bu yapıyı kilise olarak adlandırmaktadır (9:28).

KAYNAKÇA:
1. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
2. ^ “Poshov kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
4. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
5. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963.
6. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
7. ^  Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
8. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
9. ^ 2013-2014 Yılları Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2019.