SOLOMONİSİ (Gürcüce: სოლომონისი; okunuşu: “solomonisi”), tarihsel Tao bölgesinin önemli yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Erzurum ilinin Şenkaya ilçesinde yer alır. Adı 1959 yılında Evbakan olarak değiştirilmiştir.
Solomnisi, Şenkaya’nın kuzeyinde yer alır ve kasabaya 36 km uzaklıktadır. Çevresinde Kamhis (Yanıkkaval), Zuvart (Yoğurtçular) ve Kömürlü (Göllet) adlı köyler bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Solomonisi’dir. Bu Gürcüce yer adı Türkçeye erken dönemde Soğmon (صوغمون) olarak girmiştir (1:I.373; 2:324). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Soğomin (صوغومین) biçiminde yazılmıştır (3:226). 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda bölgeyi ele geçiren Ruslar ise, köyün adını Solomon-Kala (Согомон-Кала) olarak kaydetmiştir (4). Osmanlı idaresi altında köyün adı zaman içinde Solomon-Kala’ya dönüşmüş, Ruslar da bundan dolayı Solomonisi’yi bu adla kaydetmiş olmalıdır (1:III.577).
Gürcüce bir ad olan Solomonisi, bir kişi adı olan Solomon’a ait, Solomon’un yeri anlamına gelir. Solomonisi köyünün kuzeyinde bir mağara kilisedeki 1482 tarihli yazıtta da köyün adı Solomonisi olarak geçer. 1959 yılında köyün adı Evbakan olarak değiştirilmeden önce Soğmun biçimide de yazılmıştır (5:215).
DEMOGRAFİ
Solomonisi’nin en erken tarihli nüfusu 1595 yılına ait Osmanlı mufassal defterine dayanarak verilebilir. Bu deftere göre köyde 13 hane yaşıyordu. Her hanenin 5-6 kişiden oluştuğu kabul edilirse, Solomonisi’nin nüfusunun 65-78 kişiden oluştuğu söylenebilir. Vergi yükümlüsü olarak Müslüman olmuş olan Ali ve Ahmed’in dışında, Giorgi, Beri, Lazar, Kirakos, Martiros gibi erkek adları kaydedilmişti. İki hane Müslüman olduğu için bennak, 11 hane ise Hıristiyan olduğu için ispenç vergisi vermekle yükümlü kılınmıştır. Ahmed’in baba adının “Abdullah” olarak yazılmış olması, onun yeni Müslüman olduğunu göstermektedir. Çünkü Osmanlı idaresi babası Hıristiyan olan yeni Müslümanların baba adını “Allah’ın kulu” anlamında “Abdullah” olarak yazıyordu (1:I.373, III.577).
Solomonisi’nin 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçmesinden yaklaşık sekiz yıl sonra, 1886 yılında köyde 86 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun 78’i Türk, 8’i Kürt olarak kaydedilmiştir. Gürcüce bir ad taşıyan köyde bu tarihte Gürcü nüfusu olmaması dikkat çekicidir. Osmanlı döneminde Solomonisi’nin demografik yapısının tamamen değiştiği anlaşılmaktadır. Köyün nüfusu 1896’da 135 kişiye, 1906’da da 156 kişiye yükselmiştir (4; 6:121). 1935 yılında, “Soğumon” olarak kaydedilmiş köyün nüfusu 287 kişiden oluşuyordu (7:337). Günümüzde köyde yaklaşık 170 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Tarihsel Tao bölgesinde yer alan Solomonisi’nin kuruluşu hakkında bilgi yoktur. Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili, 20. yüzyılın başında “Solomon-Kala” denilen köyün güneyinde, kayalık tepedeki kalede Gürcüce yazıtı bulunan kilisenin 9-10. yüzyılda inşa edilmiş olduğunu belirtir (8:30). Bu tespit Solominisi’nin en geç bu yüzyıllardan itibaren bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Bu kilisenin inşa edildiği tarihte bölge Gürcü Krallığı sınırları içinde bulunuyordu. 1080 yılında Büyük Selçukluların eline geçen bölge, daha sonra birleşik Gürcü Krallığı içinde yer aldı. Birleşik Gürcü Krallığı’nın parçalanması sırasında bağımsız devlete dönüşen Samtshe-Saatabago’un (1268-1625) hakimiyeti altındayken, 16. yüzyılın ikinci yarısında Solomonisi ve çevresini Osmanlılar ele geçirdi ve bu bölge Çıldır Eyaleti sınırları içinde kaldı. 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterine göre Solomonisi, Çıldır Eyaleti içinde Penek (Panaki) livasına bağlı Kamhis nahiyesinde yer alıyordu (1:III. 577)
Solomonisi, uzun süre Osmanlı idaresinde kaldıktan sonra 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Çarlık Rusyası’nın eline geçti. Rus idaresinde Solomonisi Kars oblastının Oltu sancağına (okrug) bağlı Oltu kazasında (uçastok) bir köydü (4). Rus idaresi sırasında bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili, Panaki’nin 8 km kuzeyinde yüksek bir tepede kurulu olan köyün eski adının Solomonisi, o tarihteki adının Solomon-Kala olduğunu yazar. Takaişvili’nin verdiği bilgiye göre, o tarihte köyde 15 hane yaşıyordu ve köyün nüfusu Müslüman olmuş Meshilerden oluşuyordu. Köyün nüfusunun bir kısmı ise 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Osmanlı ülkesine göç etmişti. Köyün güneyinde kayalık bir tepede kuleleri, surları ve başka yapıları olan kale oldukça sağlam kalmıştı. Kalenin içinde kesme taştan inşa edilmiş olan kubbeli kilise de büyük ölçüde sağlamdı ve batı duvarındaki iki taşta Gürcüce yazılar vardı (8:30).
Solomonisi, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41). 1935 genel nüfus sayımında Erzurum ilinin Oltu ilçesinde Kömürlü bucağına bağlıydı. 1946 yılında Şenkaya ilçe olunca, Solomonisi de bu ilçeye bağlandı. Köyün adı 1959 yılında “yabancı kökten geldiği ve iltibasa yol açtığı” gerekçesiyle Evbakan olarak değiştirilmiştir. Bununla birlikte köyün eski adı resmi kayıtlarda yeni adıyla birlikte “Evbakan (Soğmun)” biçiminde uzun süre kullanılmıştır (10).
TARİHSEL YAPILAR
Solomonisi köyündeki en önemli tarihsel yapı Solomonisi Manastırı’dır. 15. yüzyılda kurulmuş olan kaya manastırı, ana kilise, mezarlık binası, hücreler ve başka mağaralardan oluşmaktadır. Tao-Klarceti’de kaya manastırlara ender rastlanır ve Solomonisi Kaya Manastırı bu nadir manastırlardan biridir. Manastır Solomoni Kalesi yakınında bulunmaktadır. Bu kale, büyük bir olasılıkla Kalmahi prensliğinin merkeziydi. Tarihsel adı bilinmediği için manastır bazen köyün adıyla, bazen de kalenin adıyla adlandırılmıştır. Manastırın ana kilisesi, kaya içine yapılmış kubbeli bir yapıdır. Büyük ölçüde günümüze sağlam ulaşmış olan kilisenin duvar resimleri çok fazla zarar görmüştür (11:40, 105).
Rus idaresi sırasında 1907 yılında Solomonisi Kaya Kilisesi’ni görmüş olan Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili’nin verdiği bilgiye göre, kaya klişesine ulaşmak için önce kayanın tepesine çıkmak, oradan da kilisenin avlusuna inmek gerekir. Avlunun etrafında piramit biçiminde kayalar vardır. Bir kayanın oyularak kilise haline getirildiği anlaşılmaktadır. Kilise iki bölümden oluşmaktadır. Doğu tarafta olan apsisli kısım kilisenin ana kısmıdır. Diğer bölüm, kiliseye dar bir girişle bağlanmış olan bir odadır. Ağırlıklı olarak koyu mavi rengin kullanıldığı duvar resimleri Takaişvili’nin tespit ettiği tarihte çok az zarar görmüş bulunuyordu. Kilisede Gürcü alfabesinin Asomtavruli harfleriyle yazıları vardı (8:31).
Bazı kaynaklarda Solomonisi sınırları içinde anılan tarihsel yapılar, gerçekte bu köye sınır olan Kalmahi köyünde yer alır. Solomonisi ile Kalmahi’nin birbirine çok yakın iki tarihsel yerleşme olduğu anlaşılmaktadır. Bundan dolayı Solomonisi Manstırı, Kalmahi Manastırı olarak da anılmıştır. Solomonisi yerine kullanılan Solomon-Kala adının kaynağı olan Solomoni Kalesi bugün Kamhis (Yanıkkaval) köyü sınırları içindedir ve Kalmahi Kalesi olarak da adlandırılmaktadır.
KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979.
3. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
4. ^ “Oltu kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
5. 1955 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1961.
6. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
7. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
8. ^ Ekvtime Takaişvili, 1907 Yılı Kola-Oltisi ve Çangli’de Arkeolojik Araştırmalar Gezisi (Gürcüce), Paris, 1938.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
11. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
TAO-KLARCETİ 
