AHİZA (Gürcüce: ახიზა; okunuşu: “ah’iza”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Artvin ilinin Ardanuç ilçesinde yer alır ve adı 1925 yılında Ferhatlı olarak değiştirilmiştir.
Ahiza, Ardanuç kasabasının kuzeybatısında yer alır ve kasabaya 5 km uzaklıktadır. Çevresinde Arkimi (Avcılar), Doliskana (Hamamlı) ve Suagara (Soğanlı) adlı köyler bulunmaktadır. Ortaçağda Klarceti bölgesindeki iki büyük kaleden biri olan Ahiza Kalesi köyün merkezinin yakınındadır.
KÖYÜN ADI
Ahiza, köyün bilinen en eski adıdır. Gürcüce eski kaynaklarda rastlanan bu ad, erken tarihte Gürcüce biçimiyle, Ahiza (آخيذه) olarak Türkçeye girmiştir (1:34; 2:323). 93 Harbi’nde (1877-1878) bölgeyi ele geçiren Ruslar da köyü Ahiza (Ахиза) olarak kaydetmiştir (3).
Ahiza, düşman saldırısı karşısında bir yere sığınma anlamına gelen “hiznoba” (ხიზნობა) kelimesiyle ilişkili bir yer adı olmalıdır. Köyün adını, düşman saldırısı karşısında sığınılacak yer olarak 5. yüzyılda inşa edilen Ahiza Kalesi’nden aldığı anlaşılmaktadır. Nitekim Ahiza adı Türkçe olmadığı için 1925 yılında Farhatlı olarak değiştirilmiştir.
Tarihsel bir Gürcü köyü olan Ahiza’da Gobçereti (გობჭერეთი), Madigora (მადიგორა), Vahseti (ვახსეთი), Meşevra (მეშევრა) gibi mevki adları bugün de kullanılmaktadır.
DEMOGRAFİ
Ahiza’nın en erken dönem nüfusu 1574 ve 1595 yıllarına ait Osmanlı tahrir defterleri üzerinden verilebilir. Bu tahrirlere göre köyde 1574 yılında 24 hane yaşıyordu ve nüfusun tamamı Hıristiyan olarak kaydedilmiştir. Her hanede ortalama 5-6 kişinin yaşadığı varsayılırsa, köyün nüfusunun 120-144 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Yaklaşık 20 yıl sonra, 1595 yılında köyün hane sayısı, 12’si Hıristiyan ve 4’ü Müslüman olmak üzere 16’ya düşmüştür. Köylülerin Müslümanlaştırılması üzerine 8 hane Gürcistan’ın iç kesimine göç etmiş olabilir (1:34).
Uzun zaman sonra, 1835 tarihli nüfus tespitine göre Ahiza’da 23 hane ve 56 erkek nüfusu tespit edilmiştir. Osmanlı idaresi bu dönemde sadece erkek nüfus tespit ediyordu. Köyün toplam nüfusunu bulmak için bir o kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda köyde 112 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Hane başına düşen ortalama nüfus ise, yaklaşık 5 kişidir. 1595 yılıyla kıyaslandığında 240 yıl sonra nüfusun çok az arttığı görülmektedir (1:39).
Rus idaresinin 1886 tarihli nüfus tespitine göre Ahiza’da 197 kişi yaşıyordu; bu nüfusun 8’i Gürcü, 179’u Türk olarak kaydedilmiştir. Eski bir Gürcü köyü olan Ahiza’da sadece 8 kişinin Gürcü olarak kaydedilmiş olması dikkat çekicidir. Bu durum, köyün nüfusunun asimile olması ya da Osmanlı döneminde demografik yapının değiştirilmiş olmasıyla açıklanabilir (3). Öte yandan köyün 1908 yılında 157 kişiden oluşan nüfusunun tamamı Müslüman Gürcü olarak kaydedilmiştir (4:32).
Ahiza’nın Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 tarihli nüfus cetveline göre köyde 23 hanede 73 kişi yaşıyordu. Bu kez de nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir (5). Bununla birlikte 1908 yılıyla kıyaslandığında nüfusun yarı oranında azaldığı görülmektedir. Bu durum Rus idaresindeki köyden Osmanlı ülkesine göçle ilişkili olabilir. 1926 tarihli tespite göre ise köyün nüfusu, 53’ü kadın ve 48’i erkek olmak üzere 101 kişiden oluşuyordu (6:142). Günümüzde köyde yaklaşık 80 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Ahiza, tarihsel Tao-Klarceti bölgesinin en eski yerleşim yerlerinden biridir. Gürcü tarihçi Cuamşeri’nin 8. yüzyılda Vahtang Gorgasali’nin Yaşamı adlı Gürcüce yapıtında 5. yüzyılda Ahiza köyünde Gürcü kralı Gorgasali’nin bir manastır inşa ettirdiği belirtilmiştir (7). Erken orta çağda Gürcü Krallığı sınırları içinde yer alan Ahiza, 1080’de bütün bölge gibi Büyük Selçuklular tarafından istila edildi. Daha sonra birleşik Gürcü Krallığı ve bu krallığın parçalanması sırasında bağımsız devlete dönüşen ve Gürcü atabegler tarafından yönetilen Samtshe Prensliği sınırları içinde kaldı. 16. yüzyılın ortasında Osmanlılar tarafından ele geçirildi. Bu tarihten sonra Ardanuç livasına bağlı Ardanuç nahiyesinin köylerinden biriydi. 17. yüzyılın başlarında Ardanuç livası Çıldır eyaletine bağlandı ve Ahiza da bu eyaletin köylerinden biri haline geldi (2:323).
Ahiza, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sona, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusya’nın eline geçti. Rus idaresinde Artvin sancağının (okrug) Ardanuç kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazanın içinde yer alan Şagora (Gümüşhane) nahiyesinin (сельское общество: kırsal topluluk) üç köyünden biri ve nüfusu açısından en küçük köyüydü. Diğer iki köy Sagara ve Şagora’ydı (3). Ahiza, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali daha sona ermeden Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41).
Ahiza, 1922 tarihli nüfus cetveline göre Artvin livasının (vilayet) merkez kazasına bağlı Ardanuç nahiyesinin bir köyüydü. Adı 1925 yılında Ferhatlı olarak değiştirildi. Bununla birlikte köyün eski adı resmi kayıtlarda yeni adıyla birlikte “Ferhatlı (Ahiza)” biçiminde uzun süre kullanılmıştır (9).
TARİHSEL YAPILAR
Ahiza’da üç kilise ile bir kalenin bulunduğu bilinmektedir. Bugün geriye hiçbir şey kalmamış olan kiliselerden biri Piskoposluk kilisesiydi. Bunun dışında iki tane de köy kilisesi vardır. Köyün merkezinin 250 m batısında bulunan tek nefli kilise, küçük bir tepede sarımsı kesme taşlarla harç kullanılarak inşa edilmiştir. Kilisenin yuvarlakça sunağının da olduğu doğu duvarının bir parçası ile güney duvarı yıkık biçimde günümüze ulaşmıştır. Dolgu duvarların cephe taşları sökülmüştür. Tek nefli görece büyük bir yapı olan diğer köy kilisesi, köyün güney ucunda, düzlenmiş bir alanda bulunmaktadır. Kilisenin örtüsü çökmüş, duvarları büyük ölçüde yıkılmıştır. Kilisenin batı tarafında kemerli bir kapı açıklığı vardır. Sunağın apsisinin alt kısmında dış yüzey taşları günümüze ulaşmıştır. (10:130-131; 11:176).
Ortaçağda Klarceti’de iki büyük kalesinden biri olan Ahiza Kalesi, Ahiza köyünün iki kilometre kadar kuzeyinde, Cehennem Deresi’nin sağ kıyısında yer alır. Büyük ölçüde günümüze ulaşan kale, 5. yüzyılda Gürcü kralı Vahtang Gorgasali tarafından (yeniden) inşa ettirilmiştir. Kartlis Tshovreba adlı Gürcü tarihine göre Gürcü kralı Vahtang Gorgasali, Klarceti’nin geri alınmasından sonra Klarceti prensi Artavaz’la birlikte bölgeyi dolaşmış, Ahiza Kalesi zarar görmüş olduğu için kral kalenin yeniden inşa edilmesini emretmiştir. Klarceti’de o dönemde iki büyük kale vardır. Bunlar Tuharisi Kalesi ve Ahiza Kalesi’dir. Vahtang Gorgasali’nin emri üzerine kale yenilenmiş ya da yeniden inşa edilmiş, onun adına kale içinde bir de kilise yapılmıştır (7; 12).
KAYNAKÇA:
1. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
2. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979.
3. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları(Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
5. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
6. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci baskı 1927).
7. ^ Vahtang Gorgasali’nin Yaşamı, Tiflis, 1955.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
9. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
10. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
11. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
12. ^ “Ahiza Kalesi” (Gürcüce).
TAO-KLARCETİ 