Hevati

HEVATİ (Gürcüce: ხევათი; okunuşu: “h’evati”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Artvin ilinin Ardanuç ilçesinde yer alır. Adı 1925 yılında Boyalı olarak değiştirilmiştir. 

Hevati, Ardanuç’un kuzeyinde yer alır. Bu kasabaya 11 km uzaklıktadır. Çevresinde Batsa (Yolüstü), Matsalaheti (Naldöken) ve Bica (Tütünlü) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Bugün Boyalı adını taşıyan köyün eski adı, Hevati’dir (1:193). Gürcüce bir yer adı olan Hevati (ხევათი), Türkçeye Havet, Havt, Haft gibi biçimlerde girmiştir. Nitekim Artvin vilayeti üzerine 1927 yılında yayımlanan bir kaynakta Havet (خاوەت) olarak geçer (2:115). 93 Harbi’nde Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar ise, köyü “Heva” (Хева) adıyla kaydetmiştir (3).

Gürcüce Hevati (ხევათი), Heva (ხევა) ve Heoti (ხეოთი), “dere, vadi” anlamına gelen “Hevi”den (ხევი) türemiş yer adlarıdır. Bu yer adlarına tarihsel Gürcü coğrafyasında olduğu gibi bugünkü Gürcistan’da da rastlanmaktadır. Ardanuç ilçesinde Geçitli, Ardahan ilinde Derindere, Sürügüden ve Aşıküzeyir köylerinin eski adları örnek olarak verilebilir. Öte yandan Ardanuç’taki Hevati köyünde günümüzde de bilinen Çiloti (ჭიღოთი), Mağlisa (მაღლისა), Şagara (შაგარა), Sanguleti (სანგულეთი), Puşni (ფუშნი), Sarsalati (სარსალათი) gibi yer adları da buranın bir Gürcü yerleşmesi olduğunu göstermektedir (1:189, 193).

DEMOGRAFİ
Hevati köyünün erken döneme ait nüfus bilgisi, 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defteri üzerinden verilebilir. Bu tarihte köyün nüfusu 22 haneden (yaklaşık 110 kişi) oluşuyordu. Nüfusun tamamı Hristiyan olarak kaydedilmişti. Sonraki yirmi yıl içinde köyün nüfusu bir hane azalmıştı ve 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterine köyde 21 hane (yaklaşık 105) bulunuyordu. Bu tarihte 17 hane Hristiyan olarak kalmış, ama 4 hane Müslüman olmuştu. Hevati köyünün halkının 16. yüzyılın sonundan itibaren Müslüman olduğu bu kayıttan anlaşılmaktadır (4:35).

Osmanlı idaresinin askere alma ve vergi tahsil etme amacıyla 1835 yılında gerçekleştirdiği nüfus tespitinde Hevati’de 38 hanede 86 erkek yaşıyordu. Bu tarihte Osmanlı idaresi sadece erkek nüfus tespit ediyordu. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, köyün toplam nüfusunun 172 kişiden oluştuğu ortaya çıkar (4:38). Nitekim Rus idaresi de 1886 yılında köyde 167 kişi tespit etmiştir. 159 kişi “Türk”, 8 kişi de “Ermeni” olarak kaydedilmiştir. Tarihsel olarak bir Gürcü yerleşmesi olan köyün nüfusunun Türk olarak kaydedilmiş olması, Müslüman olmuş Gürcülerin bu ad altında yazılmasıyla ilişkili olmalıdır (3).

Gürcistan tarafından Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus tespitinde Hevati’de 30 hanede yaşayan 98 kişi yaşıyordu. Bu tarihte de köyün nüfusu “Türk” olarak kaydedilmiştir (5). 1935 genel nüfus sayımında Boyalı köyünde 152 kişi yaşıyordu (6:59). Günümüzde köyün nüfusu yaklaşık 120 kişiden oluşmaktadır.

TARİHÇE
Hevati, orta çağda Gürcistan’ı oluşturan bölgelerden biri olan Klarceti‘de yer alır. Osmanlılar Hevati köyünü, birleşik Gürcü Krallığı’nın ardından bu bölgeye hakim olan Samtshe Atabeyliği’inden 1551 yılında ele geçirdi. Ardından Ardanuç bir livaya dönüştürüldü ve Hevati de bu livanın Ardanuç nahiyesine bağlandı. 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defterinde Hevati’nin bir Hristiyan (Gürcü) köyü olduğu görülmektedir. Hevati’nin halkı 16. yüzyılın sonundan itibaren Müslüman olmaya başlamıştır (4:35, 38).

Hevati, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Haveti, Artvin sancağının (okrug) Ardanuç kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kaza içinde Longothevi nahiyesinin (сельское общество: kırsal topluluk) yedi köyünden biri ve nüfus açısından bu nahiyenin ikinci küçük yerleşmesiydi (3).

Hevati, Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’ın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü hükümetinin Artvin ve  Ardahan bölgelerinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Hevati Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41).

Hevati, 1922 nüfus cetveline göre Artvin livasının (sonra vilayet) Ardanuç nahiyesine bağlıydı. Hevati veya Havet “Türkçe kökenli olmadığı” için köyün adı 1925 yılında Boyalı olarak değiştirildi (8:142). 1935 genel nüfus sayımında Hevati, Rize ve Artvin vilayetlerinin yerine kurulmuş olan Çoruh vilayetinin Artvin kazasının Ardanuç nahiyesine bağlıydı (6:59). Köyün eski adı zaman içinde “Haft”a dönüşmüştür. Adının değişmiş olmasına karşın, köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Boyalı (Haft)” biçiminde geç döneme kadar resmi yayınlarda kullanılmıştır (9).

KAYNAKÇA:
1. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927. 
3. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça). 
4. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
5. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937. 
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt. 
8. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927). 
9. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.