Zemovani

ZEMOVANİ (Gürcüce: ზემოვანი), tarihsel Tao bölgesinin yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Yusufeli ilçesinin bir köyüdür. 1959 yılında adı Demirdöven olarak değiştirilmiştir.

Türkçe kaynaklarda Zemvan / Zemevan olarak da geçen Zemovani, Yusufeli kasanasının kuzeyinde yer alır. Bu kasabaya 38 km uzaklıktadır. Parhali vadisinin yukarı kesiminde yer alan iki köyden (diğeri Yukarı Hevek) biridir.

TARİHÇE
Türkçe kaynaklarda Zemvan ve Zemevan olarak geçen köyün bu adı, Gürcüce Zemovani’den (ზემოვანი) veya Zemo Ubani’den (ზემო უბანი) değişime uğramıştır. Gürcüce “ubani” (უბანი) mahalle / köy, “vani” (ვანი) ev, barınak anlamlarına gelir. Her iki yer adının da “yukarı mahalle, yukarı köy” anlamına geldiği söylenebilir. Nitekim Zemovani, Parhali vadisinin yukarı (ზემო / zemo: yukarı) kesiminde yer alan köylerden biridir. Zemovani köyünden sonra daha üst kesimde sadece bir köy, Yukarı Hevek köyü bulunmaktadır (1:494, 694; 2:I:333).

Zemovani, orta çağda Gürcistan’ın bir parçası olan Tao bölgesinin köylerinden biriydi. Bu yerleşimi Osmanlılar 1549 yılındaki Gürcistan seferinde Gürcülerden ele geçirdi. Köyün adı Osmanlı kayıtlarında Zemvan (زمون) olarak geçer. Osmanlıların eline geçmesinden sonra köy, önce Livane sancağı, sonra Çıldır Eyaleti sınırları içinde bulunuyordu. Ancak erken dönem Osmanlı kayıtlarında köyün adı geçmemektedir. Zemovani, 1835 yılında askerlik ve vergi amaçlı yapılan nüfus sayımında Çıldır Eyaleti’nin Livane kazasına bağlı bir vakıf köyüydü. Köyde 96 hanede 373 Müslüman erkek yaşıyordu. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, köyün toplam nüfusunun yaklaşık 746 kişiden oluştuğu ortaya çıkar (2:I:333).

Osmanlı Devleti’nin vilayet sistemine geçtiği 19. yüzyılın ikinci yarısında Zemovani, Trabzon Vilayeti’nin Lazistan sancağına bağlı Livana kazasının bir köyüydü. 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine göre köyün nüfusu 82 hanede yaşayan 310 kişiden oluşuyordu. Salnamede belirtilmemiş olmakla birlikte bu tarihte de Osmanlı idaresi sadece erek nüfus tespit ediyordu. Erkek sayısı kadar kadın eklenince Zemovani’nin toplam nüfusunun 620 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Tarımla geçinen köyde hayvan varlığı olarak 30 öküz, 50 inek, 35 at, 600 keçi ve 512 koyun tespit edilmiştir (3:VIII:359). 93 Harbi (1877-1878) sonrasında Livana kazasının büyük bölümü Rusların eline geçince, Zemovani köyü Erzurum vilayetinin Kiskim kazasına bağlandı.

Zemovani, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde “Zemovan / Zemevan” (زموان) adıyla Artvin vilayetinin Yusufeli kazasının merkez nahiyesine bağlı bir köydü (4:82).1940 genel nüfusu Çoruh vilayeti bağlı Yusufeli kazasının merkez nahiyesine bağlıydı ve adı “Zemevan” olarak kaydedilmişti. Bu sırada köyün nüfusu 1.134 kişiden oluluyordu (5:170). Zemovani / Zemevan “yabancı kökten geldiği” için köyün adı 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Demirdöven olarak değiştirilmiştir (6:786). 1965 genel nüfus sayımında Demirdöven köyünün nüfusu 1.281 kişiden oluşuyor ve bu nüfus içinde sadece 183 kişi okuma yazma biliyordu (7:90).

Gürcü araştırmacıların 2009-2010 yıllarında köyün halkıya yaptığı yüz yüze görüşmelerde, Parhali vadisinin Gürcü geçmişine uygun biçimde, köylüler Zemovani’nin yerli halkı ve Gürcü olduklarını, ama Gürcü geçmişe dair artık hiçbir şeye sahip olmadıklarını belirtmiştir. Bununla birlikte köyün mezraları, yaylaları, ormanları ve otlakları, Abrameti (აბრამეთი), Kildista (კილდისთა) gibi Gürcüce adlar taşımaktadır (1:494-495).

KAYNAKÇA:
1 ^ Tao (Gürcüce), Mamaia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Merab Halvaşi, Cimşer Çhvimiani, Cemal Karalidze, Batum, 2020.
2. ^ Taner Artvinli, Yusufeli Külliyâtı, İstanbul, 2013, 2 cilt.
3. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
4. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları(Osmanlıca), İstanbul, 1928.
5. ^ 1940 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1944.
6. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
7. ^ 1965 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1968.