Tsepta

TSEPTA (Gürcüce: წეფთა; okunuşu: “ts’epta”), tarihsel Şavşeti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Şavşat ilçesinde yer alır. Adı 1925’te Başkale olarak değiştirilmiştir. 

İmerhevi vadisinin köylerinden biri olan Tsepta, Şavşat’ın 25 km kuzeybatısında yer alır.  Bugünkü Eskikale (Ustamisi) köyünü oluşturan yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Başkale mahallesi olarak anılmaktadır.

“Şavşat’ın dört yanında yüksek dağların eteklerinden küçük küçük sular iniyor. Dağların yan tarafından ise, Arsiani Dağı’ndan kaynaklanan bir dere akıyor. Derenin biri de yüksek vadiden gelip Satleli’nin yan tarafından iniyor. Sonunda bu derler Septa Kalesi’nin yakınında birleşiyor ve kısa bir mesafe katettikten sonra Çoruh Nehri’ne karışıyor.” 
Kaynak: Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913, s. 265.

KÖYÜN ADI
Tsepta, köyün bilinen en eski adıdır.  Türkçeye Zebte, Zebta (زبطا), Septa gibi biçimlerde girmiştir (1:161). Rus idaresi ise köyün adını Gürcücesine uygun biçimde Tsepta (Цепта) olarak kaydetmiştir (2). Bazı kaynaklarda köyün adı Teptibari ve Taptisbari (წეფთიბარი / წეფთისბარი: Tseptadüzü) olarak da verilmiştir.

Tsepta adı Gürcüce aidiyet belirten “−ta” (−თა) sonekle bitmesine karşın, anlamı konusunda kesin bir bilgi mevcut değildir. 1925’te Tsepta’nın adı değiştirilirken, buradaki kaleden dolayı köye Başkale denmiştir.

DEMOGRAFİ
Tsepta köyünde kadın ve erkek nüfusu, ilk kez Rus idaresince birlikte tespit edilmiştir. 1886’da yapılan bu tespite göre köyün nüfusu 5 hanede yaşayan 60 kişiden oluşuyordu. Nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir (3; 4:15). Köyde hane başına ortalama 12 kişi düşmesi oldukça dikkat çekicidir. Tao-Klarceti bölgesinde bu kadar kalabalık aile yapısına pek rastlanmamaktadır. Bu sayımdam birkaç yıl sonra köyü gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze, Tsepta’da 20 hanenin yaşadığını ve köyde Gürcüce konuşulduğunu yazar.

Köyün yeniden Türkiye sınırları içinde kalmasından ve adının Başkale olarak değiştirilmesinden sonra, 1926’da yapılan nüfus tespitinde Tsepta’da 13 hanede 116 kişi yaşıyordu (3:189). Hane başına ortalama 8,9 kişi düşüyordu ve bu tarihte de köy kalabalık bir aile yapısına sahipti.

TARİHÇE
Tsepta köyünde bulunan ve Tsepta Kalesi olarak bilinen yapının adı, 11. yüzyılın olaylarını anlatan Matiane Kartlisa adlı elyazmasında Garklobi Kalesi’yle birlikte anılır (5:71). Bu kayıt Tsepta köyünün hayli eski bir tarihi olduğunu göstermesi açısından önemlidir. Tarihsel Tao-Klarceti bölgesinde yer alan köy,  16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti’nin eline geçti. Bu tarihten önce ise, Gürcü Krallığı ve Samtshe Prensliği sınırları içinde yer alıyordu. 

Tsepta, üç yüzyılı aşkın bir süre Osmanlı yönetimi altında kaldı. 19. yüzyılın son çeyreğinde, 93 Harbi (1877-1878) olarak da bilinen Osmanlı-Rus savaşının sonucunda Rusların eline geçti. Çarlık idaresinde, Batum oblastı içinde, Artvin sancağının (okrug) Şaşet-İmerhevi kazasında (utastok) Çihori nahiyesinde yer alan köy, nüfus açısından bu nahiyenin en küçük köyüydü.

Tsepta, Birinci Dünya Savaşı sonlarında Rus ordusunun bölgeden çekilmesinden sonra bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin  ardından, 1921’de Anakara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (6:II,41).

Tsepta, 1926 ve 1928 yıllarında “Başkale” adıyla Şavşat kazasının İmerhevi nahiyesine bağlıydı (5:189; 7:80).  1933 tarihli köy listesinde de Başkale olarak geçen köy, daha sonra Eskikale’nin mahallesine çevrilmiştir (8:89).

Tsepta köyünün bilinen en önemli tarihsel yapıları Tsepta Kalesi ve bu kalenin kilisesi olan Tsepta Kilisesi’dir. Tek nefli bir yapı olan kiliseden günümüze sadece yıkıntılar kalmıştır. Köyün kuzeydoğu ucunda, Şavşat Çayı’nın sağ kıyısında yer alan Tsepta Kalesi, kireç harcıyla inşa edilmiş orta büyüklükte (45 × 36 m) bir kaledir. Kilise dışında iki kulesi ve tarımsal işlerde kullanılan bölümleri vardır. 1.876  metre yükseklikte yer alan kale büyük ölçüde sağlam kalmıştır. 11. yüzyıl kaynaklarında adı geçen kalenin daha önceki bir tarihte inşa edilmiş olduğu anlaşılmaktadır  (2: 49; 9:173, 316). Yapısal özelliklerine bakarak yapılışı yaklaşık olarak 8-9. yüzyıllara tarihlenebilir. Tsepta Kalesi ve Tsepta Kilisesi, bugün Ustamisi köyü sınırları içinde kaldığı için Ustamisi Kalesi ve Ustamisi Kilisesi olarak da anılmaktadır.

TSEPTA KALESİ
Ustamisi (Tsepta) Kalesi, Şavşat Çayı’nın sağ yakasında, İmerhevi-Şavşat’taki Hertvisi’den Artvin’e giden yolun sağ kıyısında yer alır. Kale, anayoldan Ustamisi köyüne giden yol tarafından girildiğinde, köyün başında, “kışla”ların başladığı yerde yer alıyor. Kale, oldukça uygun bir yerde inşa edilmiş. Karçhali Dağları arasında, Şavşat Çayı vadisine doğru uzanan Ustamisi Tepesi’nin kayalık kısmının en tepesinde bulunuyor. Bu tepeyi, iki yanından uzanan Çihori ve Arhanthevi vadileri diğer yerlerden ayırıyor.  Ayrıca Ustamisi Tepesi, köyün şimdiki “kışla”ların bulunduğu yerden itibaren iki kola ayrılıyor. Bunlardan biri kuzeydoğu yönünde Çihori vadisine kadar uzanıyor. Diğeri ise, Şavşat Çayı’na kadar inen Arthanthevi’ye kadar gidiyor. Ustamisi köyü de giderek alçalan bu iki tepenin arasındaki yamaç ve düzlüklere yayılıyor. Tsepta Kalesi, Ustamisi Tepesi’nde bulunduğu için yerli halk tarafından Ustamisi Kalesi olarak adlandırılıyor. Kalenin olduğu yere ise, Tsepta diyor. Bundan dolayı bazen kaleye “Tsepta Kalesi” de diyorlar. Gerçekten de bu kale, tarihsel kaynaklarda, özellikle Kartlis Tsovreba‘da “Tsepta Kalesi” olarak anılan kaledir.
Tsepta Kalesi, deniz seviyesinden 1876 metre yüksekte yer alır. Kalenin planını, kayalık arazinin sahip olduğu şartlar belirlemiştir. Arazi güneyden ulaşılamaz bir yapıya sahip. Sadece kuzeybatıdan bir adet, oldukça zor bir ulaşımı var. Kalenin surlarının güneydoğu kısmı görece daha sağlam günümüze ulaşmış. Burada sağlam kalmış duvarların yüksekliği 8-10 metreye ulaşıyor. Surların kuzeydoğu kısmına gelince, bu kısım neredeyse temel seviyesine kadar yıkılmış. Kale doğal şartlar açısından en çok bu kısımdan korunaklı ve ulaşılması zor. Sağlam kalan duvarların en yüksek kısımları 10-15 metredir. Duvar kalınlıkları ise, 1 metreden 1,70 metreye kadar değişiyor.  Kalenin iki kulesi var. Bunlardan biri kalenin güneybatısında yer alıyor. Bu kule sur duvarından 2,40 metre dışarı uzanıyor ve yarım daire biçimine sahip. Kulenin kalan kısmı sur duvarının iç kısmında kalıyor. Bu kısım neredeyse temel seviyesine kadar yıkık. Kuleye girişin kalenin içinden, kuzeybatı yönünden olduğu anlaşılıyor. Kuleye sadece kalenin içi kısmında girilebildiği belli oluyor. Kule hayli büyük ölçülerde inşa edilmiş. Sur duvarından dışarı uzanan kısmı dahil uzunluğu 7,80 metre. Genişliği 6,50 metre. Surun içinde kalan duvarın kalınlığı 1-1,2 metre. Surun dışına taşan yarım daire biçimli kısmın duvarına gelince; bu duvarın kalınlığı 1,70 metreye ulaşıyor. 
Kalenin bir kulesi daha var. Bu da sur duvarının güneybatı kısmına yerleştirilmiş. Kule yarım daire biçiminde.  Yarıçapı 5 metreyi buluyor. Günümüze ulaşmış duvarların yüksekliği 9 metre. Köşkün en uzun kısmı 7 metreyi, genişliği ise 6 metreyi buluyor. Burada da kulenin güneybatı ve kuzey duvarları aynı zamanda sur duvarlarını oluşturuyor. Çünkü bu duvarlar görece geniş ve kalınlığı 1,60 metreyi buluyor. Özellikle bu kulenin iç duvarları görece daha ince ve 1 metre kadar. Bu duvarlar da temele kadar yıkık durumda. 
Kaynak: Şavşeti (Gürcüce), Mamia Pağava, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Meri Tsintsadze, Malhaz Çoharadze, Zaza Şaşikadze, Nugzar Tsetshladze, Tamaz Putkaradze, Maia Baramidze, Cemal Karalidze, Vardo Çoharadze, Tiflis, 2011. s. 49-51.

KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927 (Latin harfli baskı, 2010).
2. ^ “Şavşet-İmerhevi kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları(Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019. 
4. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
5. ^ Şavşeti (Gürcüce), Mamia Pağava, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Meri Tsintsadze, Malhaz Çoharadze, Zaza Şaşikadze, Nugzar Tsetshladze, Tamaz Putkaradze, Maia Baramidze, Cemal Karalidze, Vardo Çoharadze, Tiflis, 2011.
6. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2 cilt.
7. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
8. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) Dahiliye Vekaleti, İstanbul, 1933.
9. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 158.