Ekeki

EKEKİ (Gürcüce: ექექი; okunuşu: “ekeki”), tarihsel Tao bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Erzurum ilinin Tortum ilçesinde yer alır. Adı 1950’den hemen sonra Vişneli olarak değiştirilmiştir.

Ekeki, Tortum kasabasının kuzeybatısında yer alır ve kasabaya 15 km uzaklıktadır. Çevresinde Sohtorot (Doruklu), Varçin (Çakıllı), Haşurd (Meydanlar), Gökdere ve Ahçirik (Yazyurdu) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Ekeki, köyün bilinen en eski adıdır. Bu yer adı eski Osmanlı tahrir defterine Ekik (اكیك) olarak girmiştir (1:292). Bu yer adı 1950’lere kadar Türkçe aynı biçimde yazılmıştır (2:176). Ekeki adının anlamı kesin olarak bilinmemekle birlikte, Ermenice “Aykig”ten değişime uğradığına ve “küçük bağ” anlamına geldiğine dair görüş vardır.

DEMOGRAFİ
Ekeki’nin görece eski nüfusu 1935 tarihli tespit üzerinden verilebilir. Ancak bu tespite ait bir yayında köyün sadece Müslüman erkek nüfusu verilmiştir. Buna göre Ekeki köyünde 39 hanede 116 Müslüman erkek yaşıyordu (3). Bu yayında köyün Ermeni nüfusu verilmemiştir. 9. yüzyılda inşa edilmiş Gürcü kilisesinin varlığı, bu kilisede Gürcüce ve Yunanca yazıtların bulunması, köyde tarihsel olarak Gürcü ve Yunan nüfusun varlığına işaret etmektedir. Söz konusu Gürcü ve Yunan nüfusun zaman içinde tamamen ortadan kalktığı anlaşılmaktadır.

Ekeki’nin 1935 yılındaki nüfusu 391 kişiden oluşuyordu (4:119). Günümüzde köyde yaklaşık 120 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Tarihsel Tao-Klarceti bölgesinde yer alan Ekeki’deki tarihsel yapılardan hareketle köyün çok eski bir yerleşme olduğu söylenebilir. Ekeki, Gürcü Krallığı sınırları içindeyken, Kveli Kalesi Savaşı’nda Gürcülerin yenilmesinin ardından, 1080’de bütün Tao-Klarceti bölgesi gibi Büyük Selçuklular tarafından istila edildi. Daha sonra, birleşik Gürcü Krallığı’ndan bağımsızlığını elde eden Samtshe-Saatabago yönetiminde kalan Ekeki, 16. yüzyılın ortasında Osmanlıların eline geçti. Osmanlı idaresinde Çıldır Eyaleti’nin Oltu sancağına bağlı bir köydü (1:145). 19. yüzyılda Bayburt sancağının Tortum kazasına bağlandı.

Ekeki, 1935 yılında Erzurum vilayetinin Tortum kazasının merkez nahiyesine bağlı bir köy olarak kaydedilmiştir (4:119). 1950 genel nüfusu sayımında köyün adı “Ekik” olarak kaydedilmiştir. 1955 genel nüfus sayımında ise, Vişneli olarak geçer. Köyünün adının bu iki tarih arasında değiştirildiği anlaşılmaktadır (2:176; 5:213).

TARİHSEL YAPILAR
Ekeki’de yer alan en önemli tarihsel yapılar Ekeki Kilisesi ve Ekeki Kalesi’dir. Ekeki Kilisesi, 9. yüzyılda, Gürcü Krallığı sırasında inşa edilmiştir. 1917 yılında kiliseyi görmüş olanEkvtime Takaişvili’nin yazdıklarına göre, kilise o tarihte cami olarak kullanılıyordu. İçi yeni beyaza boyanmış ve kilisenin duvar resimleri tamamen kapatılmıştı. Ekeki Kilisesi, dikdörtgen (9,05 x 6,55 m) bir plana sahipti. Kilisenin güneyden ve kuzeyden iki kapısı vardı, ama kilise camiye çevrilince güney kapısı örülüp kapatılmıştı. Doğudaki bütün pencere açıklıkları kabartmalarla bezeliydi. Kilisede Gürcüce yazıtın yanı sıra Yunanca yazıt bulunuyordu. Gürcüce “Aziz Nikola” yazısında “K” harfinin Gürcü alfabesinden değil de Yunan alfabesinden alınmıştı. Takaişvili bu durumu Gürcüce yazan kişinin dili iyi bilmemesine bağlamıştır. Bozuk bir dille yazılmış olmalarına rağmen Gürcüce ve Yunanca yazıtlar kilisenin Meryem Ana’ya adandığını gösteriyordu (6:69).

Ekeki Kilisesi, 1960’ların başında dinamitle yıkılmış ve taşlarıyla kilisenin olduğu yerde bir cami ve caminin avlusunun duvarları inşa edilmiştir. Caminin duvarındaki taşlardan birinde Yunanca bir yazı bulunmaktadır. Bu yazı, 1917 yılında Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili’nin tespit ettiği yazıt olabilir. Ekeki Kilisesi’nin hemen batısında başka bir kilise yer alır. Bu yapının Ekeki Manastırı’nın küçük kilisesi olduğu sanılır (6:65; 7:174).

Ekeki Kalesi, köyün 2,2 kilometre doğusunda, iki derenin birleştiği yerde bulunmaktadır. Kale kabaca yontulmuş taşlarla harç kullanılarak inşa edilmiştir. Günümüze ulaşan duvarların yüksekliği 4 metreyi bulur. Ekeki Kalesi’nin kuzeydoğu kesiminde tek nefli bir kilise bulunmaktadır. Bu yapının kalenin kilisesi olduğu tahmin edilmektedir (6:248; 7:175).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis 1979.
2. ^ 1950 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1954.
3. ^ Yunus Özger, “XIX. Yüzyılda Tortum’un Nüfus Durumu“.
4. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
5. ^ 1955 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1961.
6. ^ Ekvtime Takaişvili, 1917 Yılında Güney Gürcistan’da Arkeolojik Araştırma Gezisi, Tiflis, 1960.
7. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018
8. ^ 2016 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2017.