Hatila

HATİLA (Gürcüce: ხატილა; okunuşu: “h’at’ila), Klarceti bölgesindeki eski yerleşmelerden biridir. Günümüzde Artvin ilinin merkez ilçesinde yer alır ve adı 1925’te Taşlıca olarak değiştirilmiştir.

Hatila, Artvin kentinin 20 km batısında, Hatila Çayı kıyısında yer alır. En yakın mesafede Nadzvia (Fıstıklı) köyü bulunmaktadır. Hatila Vadisi, Hatila Çayı, Hatila Dağları, Hatila Vadisi Millî Parkı gibi yer adları bugün de kullanılmaktadır.

KÖYÜN ADI
Hatila, köyün bilinen en eski adıdır. Bu yer adı Türkçe kaynaklara da Hatila (خطلە) olarak girmiştir (1:8.352). 93 Harbi’nde (1877-1878) bölgeyi ele geçiren Ruslar köyün adını Hadila / Hatila (Хадила / Хатила) olarak kaydetmiştir (2). Daha geç tarihte Türkçe Hatila (خطیلا) biçiminde yazılmıştır (3:113).

Hatila adı, Gürcücede ikon anlamına gelen “hati” (ხატი) kelimesinden türemiş olabilir. Nitekim köyde dört kilisenin varlığı, bu yer adının ikon ya da kiliseyle ilişkili olması fikrini desteklemektedir. Yukarı Klaskuri köyünde bir mevki “Hati Kedi” (ხატი ქედი) ya da “Hati Kilise” (ხატი ქილისე) adını taşımaktadır. Gürcistan’ın Mtianeti bölgesinde ve Klarceti‘de “hati” kelimesi eskiden kilise anlamında kullanılıyordu. Gürcistan’ın Aşağı Kartli ve Mtiuleti bölgelerinde de “hati” kelimesinden türemiş köy adları vardır. Hatissopeli (ხატისსოფელი) biçimdeki bu yer adı, “ikon köyü” anlamına gelir (4:24).

Hatila, bir kısmı eskiden ayrı bir köy olan Arganeti (არგანეთი), Daviteti (დავითეთი), Zemo Çihieti (ზემო ჩიხიეთი), Thevnarti (თხევნართი), İtlieti (ითლიეთი), Muhrani (მუხრანი), Stepanidze (სტეფანიძე), Çitimzara (ჩითიმზარა) ve Handzarti (ხანძართი) mahallelerden oluşmaktadır. Köyde Napudzara (ნაფუძარი), Çilagara (ჭილაგარა), Şartevi (შართევი), Çala (ჭალა), Mindori (მინდორი), Leğvieti (ლეღვიეთი), Tsitskati (წიწკათი), Nakhevi (ნაქხევი), Agara (აგარა), Saleti (სალეთი), Nasaplavi (ნასაფლავი), Golahora (გოლახორა), Tsihelta (ციხელთა) gibi mevki adları bugün de kullanılmaktadır. Hatila’nın tarihsel bir Gürcü yerleşmesi olduğunu bu yer adlarından da anlaşılmaktadır.

DEMOGRAFİ
Hatila’nın görece erken tarihli nüfusu 1835 yılı nüfusu sayımı üzerinden verilebilir. Bu tarihte köyde 104 hane ve 332 erkek nüfusu kaydedilmiştir. Osmanlı idaresinin sadece erkek nüfusu tespit etmiş olmasından dolayı, toplam nüfusu bulmak için bir o kadar da kadın nüfusu erklemek gerekir. Bunun sonucunda köyde 664 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Hane başına ortalama yaklaşık 6,4 kişi düşmesi, köyde yaşayan ailelerin fazla kalabalık olmadığını göstermektedir (5:39).

Bu tarihten yaklaşık 40 yıl sonra, 1876 tarihli Trabzon Vilayeti Salnamesi‘nde Hatila köyünün nüfusu 102 hane ve 362 kişi olarak verilmiştir. Salnamede belirtilmemiş olmasına karşın bu tarihte de Osmanlı idaresinin sadece erkek nüfusu tespit ettiği bilinmektedir. Bu durumda söz konusu sayının iki katının köyün nüfusu sayılması gerekir. Bu noktadan hareketle Hatila’nın 1876 tarihindeki nüfusunun 724 kişiden oluştuğu söylenebilir. Hane başına ortalama nüfusun artarak 7 kişiye çıktığı görülmektedir (1:8.353).

Bu tarihten 10 yıl sonra ise, 1886 yılında Rus idaresi köyde 110 hane ve 917 kişi kaydetmiştir. Bu sayı, 1876 tarihi için verilen tahmini nüfusu da mantıklı kılmaktadır. Hatila Rus idaresinde aynı zamanda bir nahiyeydi ve bu idari birim, Hatila köyü dışında, Urdzuma ve Nadzvia köylerini kapsıyordu. Nahiyenin toplam nüfusu 1.185 kişiden oluşuyordu. Hem Hatila köyünün hem de Hatila nahiyesinin nüfusunun tamamı Gürcülerden oluşuyordu. 1907 yılına gelindiğinde köyde 184 kişi kalmıştı (2; 4:24, 48). Nüfusun bu denli azalması, 1886 yılından sonra Rus idaresi altındaki köyden Osmanlı ülkesine büyük bir göçün gerçekleştiğini göstermektedir.

Hatila’nın Türkiye sınırlarında kalmasından beş yıl sonra 1926’de yapılan nüfus tespitinde köyde 27 hanede 148 kişi yaşıyordu (6:140). Sonraki yıllarda Hatila’nın nüfusu artmış, 1935 yılında 235 kişiye ulaşmıştır (7). Günümüzde köyde yaklaşık 190 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Tarhsel Klarceti bölgesinde yer alan Hatila köyünde bir kale ile dört kilisenin varlığı, buranın Osmanlı döneminden önce de önemli ve büyük bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Gürcülerin yaşadığı köylerde Osmanlıların bölgeyi ele geçirmesinden sonra yeni kiliseler yapılmadığı için, bu kale ve kiliselerin 16. yüzyıldan önce yapıldığı anlaşılmaktadır.

Hatila, Gürcü Krallığı yönetimindeyken, 1080 tarihinde Tao-Klarceti’nin diğer yerleşmeleri gibi Büyük Selçuklular tarafından istila edildi. 1121 Didgori Savaşı’nın ardından Büyük Selçuklular bu bölgeden çıkarıldı. Hatila önce birleşik Gürcü Krallığı, bu krallığın parçalanmasından sonra da Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe-Saatabago sınırları içinde kaldı. Hatila’nın da içinde yer aldığı bölge 16. yüzyıl ortasında Osmanlıların eline geçti ve yöre Çıldır Eyaleti içinde yer aldı.

Hatila, 19. yüzyılda önce Trabzon eyaleti, sonra Trabzon vilayeti içinde kalan Lazistan sancağının Livana kazasının bir köyüydü. Köyün başlıca geçim kaynağı tarımdı ve hayvancılık önemli bir yer tutuyordu. 1876 yılındaki tespite göre köyde 6 eşek, 200 öküz, 150 inek, 900 keçi ve 183 koyun besleniyordu. Hatila ormanında şimşir ve gürgen ağaçlarından köylüler kaşık, kepçe, tekne ve çanak yapıp pazarda satıyordu (1:8.353; 1:9.383-385).

Yaklaşık üç yüz yıl Osmanlı egemenliğinde kalan Hatila, 93 Harbi olarak da bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusya İmparatorluğu’nun eline geçti. Rus idaresinde Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazaya bağlı Hatila nahiyesinin (сельское общество: kırsal topluluk) merkeziydi. Bu nahiye Hatila köyü dışında Urdzuma ve Nadzvia köylerini kapsıyordu. Hatila, nüfus açısından nahiyenin en büyük köyüydü. Rus idaresi sırasında burada bir ordugâh bulunuyordu (2; 4:48).

Hatila köyü, 1886-1907 arasında büyük bir göçe sahne oldu. Nüfusunun çoğunluğu Rus idaresinden Osmanlı ülkesine göç etti. Nitekim Hatila’dan göç eden Gürcüler, Sakarya iline bağlı Hendek ilçesinde yerleştikleri köylere Yukarı Hatila (bugün Gündoğan) ve Aşağı Hatila (İkramiye) adları vermişlerdir. Sakarya ilinde Akyazı ilçesine bağlı Reşadiye köyünde, Bursa’da Kestel ilçesine bağlı Orhaniye köyünde yaşayan Gürcüler de Hatila’dan göç etmiştir (8:90, 105, 114).

Hatila, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41). Türkiye sınırları içinde kaldıktan dört yıl sonra adı Taşlıca olarak değiştirildi. Hatila bu tarihten itibaren Artvin ilinin merkez kazasına bağlıdır.

Hatila adı halk arasında bugün de kullanılmaktadır. Öte yandan köyün eski adı “Taşlıca (Hatila)” biçiminde geç tarihlere kadar resmi kayıtlarda da kullanılmıştır (10).

TARİHSEL YAPILAR
Bugünkü Taşlıca köyü sınırları içinde dört kilise ve bir kale bulunmaktadır. Bu kiliselerden üçü köy kilisesi, biri de kale kilisesidir. Kiliselerden biri, köyün merkezinin 6 km uzaklıkta, eskiden bir köy olan Handzarti’de yer alır. Bu eski köydeki Handzarti Kilisesi’nden geriye yıkıntılar kalmıştır. Kilisenin irice kesme taşlardan harç kullanılarak inşa edilmiş olduğu bu kalıntılardan anlaşılmaktadır. Buradaki kilisenin varlığını köylüler de teyit etmektedir. Handzarti Kilisesi, Gürcü tarihçi İvane Cavahişvili’in Gürcistan haritasında (1923) da yer alır (11:155; 12:111).

Diğer bir kilise, Çitimzara mahallesinin 1 km doğusunda, tarihsel Thevnarti köyündedir. Köylüler de burada bir kilisenin varlığından söz etmektedirler. Kilisenin bulunduğu yerde bugün küçük kesme taşlar ve harç kalıntıları vardır.  Kilisenin yıkıntıları bugün toprakla kaplıdır. Thevnarti’nin yakınlarında bulunan Didbogo denilen yerde başka bir kilisenin varlığından da söz edilmektedir. Ancak burada herhangi bir kalıntıya rastlanmamıştır (11:155; 12:112).

Taşlıca’daki kale, bugün Demirciler olarak adlandırılan mahallede bulunmaktadır. Mahallenin 1 km kuzeybatısında, kalenin bulunduğu yerin eski İtlieti köyü olduğu köylüler tarafından da doğrulanmaktadır. Ulaşılması güç kayalık bir tepede yer alan kaleden geriye zarar görmüş olarak kilise, sarnıç, küp, kule ve surlar kalmıştır. Kule kalenin güneybatı kısmında bulunmaktadır. Kulenin üst kısımının duvarları günümüze ulaşmıştır. Kule gri renkli moloz taşlarla harç kullanılarak inşa edilmiştir. Bugüne kalan duvarların yüksekliği 5 metreyi bulmaktadır.

Kalenin üst bölümünde küçük bir kilise (5,6 × 4,7 m) yer alır. Çok dar bir yapı olan kilise, kule formuna yakın biçimde moloz taşlarla harç kullanılarak inşa edilmiştir. Kilisenin içi yıkıntılarla doludur. Kiliseden geriye kalan duvarların yüksekliği 2 metreyi bulmaktadır. Kilisenin kuzey kısmında toprağa gömülü olan şarap küpleri büyük ölçüde zarar görmüştür. Kalenin orta kısmında küçük bir sarnıç (2,0 × 2,5 m) bulunmaktadır. Kalenin surlarının günümüze ulaşan kısımlarının yüksekliği, 1,5 metreden 3,5 metre kadar değişmektedir. Surların toplam uzunluğu 50 metre kadardır. İtlieti Kalesi, Klarceti’den Tao’ya giden yolu kontrol eden bir yerde inşa edilmiştir (11:304; 12:113).

KAYNAKÇA:
1. ^  Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ “Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca) 1927.
4. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
5. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
6. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
7. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
8. ^ Malhaz Çoharadze, Türkiye’de Gürcü Dilinin Coğrafyası (Gürcüce), Batum, 2016.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
11. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
12. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.