Cvarishevi

CVARİSHEVİ (Gürcüce: ჯვარისხევი; okunuşu: “cvarish’evi”), tarihsel Eruşeti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Hanak ilçesinde yer alır. Adı 1959 yılında Sulakçayır olarak değiştirilmiştir.

Cvarishevi, Hanak kasabasının kuzeydoğusunda yer alır. Kasabaya 14 km uzaklıktadır. Çevresinde Nunusi (İkizdere), Maçveti (Yamaçlı), Ahalşeni (Sazlıçayır), Çihireti (Yünbüken) ve Kirpeşeni (Eskikılıç) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Cvarishevi, köyün bilinen en eski adıdır. Gürcüce bir yer adı olan Cvarishevi, Türkçeye erken dönemde Cvarisğev (جوارسغو) ve Cvarishev (جوارسخو) olarak girmiş, geç dönemde Carishev (جاریسخو) biçiminde yazılmıştır (1:I.490; 2:306; 3:762). 93 Harbi’nde (1877-1878) Cvarishevi köyünün de bulunduğu bölgeyi ele geçiren Ruslar köyü Carishevi (Джарисхеви) olarak kaydetmiştir (4).

Cvarishevi Gürcüce “cvari” (ჯვარი: haç) ile “hevi” (ხევი: dere, vadi) kelimelerden türemiş bir yer adıdır ve “haç deresi”, “haç vadisi” anlamına gelir. Yer adındaki “cvari” kelimesi köyde kilisenin varlığı ya da haç biçimli vadilerle ilişkili olabilir . Cvarishevi adının zaman içinde “Carishev” biçiminde değişikliğe uğraması, Gürcücede “haç” anlamına gelen “cvari” (ჯვარი) ile “ordu” anlamına gelen “cari” (ჯარი) kelimelerinin karıştırılmış olmasıyla ilişkili olabilir. Tao-Klarceti bölgesinde başka yerlerde de Cvarishevi adına rastlanmaktadır. Şavşat ilçesindeki Sebzeli köyünün eski adı da Cvarishevi‘dir.

DEMOGRAFİ
Cvarishevi köyünün en erken tarihli nüfusu, 1595 tarihli Osmanlı mufassal defteri üzerinden verilebilir. Bu defterde Cvarishevi, Aşağı Cvarishevi (Cvarishev-i Süfla) ve Yukarı Cvarishevi (Cvarishev-i Ulya) adıyla iki ayrı yer olarak kaydedilmiştir. Aşağı Cvarishevi’de 10 hane yaşıyordu ve her hanede ortalama 5-6 kişinin yaşadığı varsayılırsa, köyün nüfusunun 50-60 kişiden oluştuğu söylenebilir. Köyde vergi vermekle yükümlü Vardzel, Abel, İordane, Batata gibi erkek adları kaydedilmiştir. Köydeki 10 hanenin de ispenç vergisi vermekle yükümlü kılınması, bu tarihte Cvarishevi’nin bir Hıristiyan köyü olduğunu göstermektedir. Yukarı Cvarishevi ise, Aşağı Cvarishevi’nin mezrasıydı (1:II.479, III.541).

Cvarishevi’de kadın ve erkek nüfusunun birlikte tespit edildiği ilk nüfus sayımı Rus idaresi tarafından 1886 yılında yapılmıştır. Bu sayıma göre Cvarishevi köyünde 266 kişi yaşıyordu. Nüfusun % 77,1’i (205 kişi) Türk, % 22,9’u (61 kişi) ise Kürt olarak kaydedilmiştir. Köyün nüfusu 1896’da 254 kişiye düşmüşse de sonraki on yıl içinde artarak 1906’da 348 kişiye ulaşmıştır (3; 5:110). Adından da anlaşıldığı gibi bir Gürcü köyü olan Cvarishevi’de Gürcülerin kalmamış olması dikkat çekicidir. Bu durum, demografik yapının Osmanlı döneminde değiştirilmiş ya da Gürcülerin asimile edilmiş olmasıyla açıklanabilir.

Cvarishevi’nin nüfusu 20. yüzyılın ilk yarısında da artışını sürdürmüş, 1935 yılında 303 kişiye, 1960 yılında ise 586 kişiye ulaşmıştır (6:69; 7:317). Günümüzde köyde yaklaşık 130 kişi yaşamaktadır.

Yıllara Göre Nüfus:
1960→           586
1935→           303
1906→           348
1896→           254
1886→           266

TARİHÇE
Tarihsel Eruşeti bölgesinin bir yerleşmesi olan Cvarishevi’deki kilisenin varlığı ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde yer alması, buranın eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Cvarishevi, Gürcü Krallığı idaresi altındayken, 1080 yılında Büyük Selçukluların eline geçti. Daha sonra birleşik Gürcü Krallığı ve Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe-Saatabago’nun (1268-1625) sınırları içinde kaldı. 16. yüzyılın ortasında Osmanlı İmparatorluğu’nun eline geçti ve yeni kurulan Çıldır Eyaleti sınırları içinde kaldı. 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterine göre Cvarishevi, Ardahan-i Büzürg (Büyük Ardahan) livasının Meşe nahiyesine bağlı bir köydü. Devlete ödenen vergilerden köyde buğday, arpa ve yonca ekildiği, hayvancılık (koyun ve domuz) ve arıcılık yapıldığı, yazın yaylaya çıkıldığı anlaşılmaktadır (1:I.490, II.479).

Cvarishevi, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 93 Harbi’inde (1877-1878) Çarlık Rusyası’nın eline geçti. Rus idaresi sırasında Kars oblastının Ardahan sancağı (okrug) içinde Ardahan kazasına (uçastok) bağlı bir köydü. Bu kazaya bağlı Cinçrobi nahiyesinin (маркяз: merkez) beş köyünden biriydi (4). Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41).

Cvarieshevi, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesine göre, Kars ilinde Poshof (Posof) ilçesinin Damal nahiyesine bağlı bir köydü (3:762). 1959 yılında, “yabancı kökten geldiği ve iltibasa yol açtığı” gerekçesiyle adı Sulakçayır olarak değiştirildi. 1960 gelen nüfus sayımında köy Kars ilinin Hanak ilçesine bağlıydı. Ardahan’ın 1992 yılında il olmasından sonra Hanak bu ilin bir ilçesi haline gelmiştir.

TARİHSEL YAPILAR
Cvarishevi köyünde iki tarihsel yapının varlığı bilinmektedir. Bunlardan biri, bir köy kilisesi olan Cvarishevi Kilisesi, diğeri Cvarishevi Kalesi’dir. Cvarishevi Kilisesi köyün hemen yukarısında, kayalık bir tepede yer alıyordu. Geriye izi kalmamış olan kilisenin olduğu yerde bugün köyün camisi bulunmaktadır. Köyün merkezinin 1 km kuzeyinde, bir derenin sağ kıyısında, kayalık bir tepede yer alan kale, harç kullanılmadan inşa edilmiştir. 128 × 70 m ebatlarındaki Cvarishevi Kalesi’nden geriye sadece yıkıntılar kalmıştır (9:211, 388).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979.
3. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
4. ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
5. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
7. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
9. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.