USTAMİSİ (Gürcüce: უსტამისი; okunuşu: “ust’amisi”), tarihsel Şavşeti bölgesinin yerleşmelerinden biridir. Bugün Artvin iline bağlı Şavşat ilçesinde yer alır ve 1925’te adı Eskikale olarak değiştirilmiştir. Bugünkü Eskikale köyünü oluşturan yerleşim yerlerinden biridir.
İmerhevi vadisinin köylerinden biri olan Ustamisi, Şavşat’ın 25 km kuzeybatısında yer alır. Artvin’in merkez ilçesi ile Ardanuç ilçesi sınırında yer alır. Etrafında Muhobani (Üzümlü), Sirasinkoti (Çayağzı) ve Sinkoti (Küplüce) köyleri yer alır.
KÖYÜN ADI
Ustamisi, köyün bilinen en eski adıdır. Bu ad Türkçeye Ustaliz (اوستالیز), Ustamis gibi farklı biçimlerde girmiştir (1:161; 2). Köyün anlamına ilişkin kesin bir bilgi mevcut değildir. Gürcüce sonekle (-ის-ი) biten Ustamisi (უსტამ-ის-ი) muhtemelen Gürcüce başka bir yer adının bozulmuş biçimidir.
DEMOGRAFİ
Ustamisi köyünde kadın ve erkek nüfusunun birlikte tespiti, ilk kez Rus idaresince gerçekleştirilmiştir. 1886’da yapılan bu tespite göre Ustamisi köyü, Çihishevi’nin bir mahallesi olarak kaydedilmiştir. Bu tarihte Çihishevi’de 69 hanede 577 kişi yaşıyordu ve nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu (3; 4:15). Hane başına ortalama 8,3 kişi düşmesi, ailelerin kalabalık olduğunu göstermektedir. Bu tarihten sonra köyü gezmiş olan Zakaria Çiçinadze, Ustamisi’yi Gürcücenin konuşulduğu köyler arasında saymış ve burada 30 hanenin yaşadığını belirtmiştir (5:296).
Ustamisi yeniden Türkiye sınırları içinde kalmasından bir yıl sonra, 1922 nüfus cetvelinde ayrı köy olarak kaydedilmiştir. Bu tarihte köyün nüfusu 38 hanede yaşayan 296 kişiden oluşuyordu. Nüfusun tamamı bu sayımda da Gürcü olarak verilmiştir (2). Hane başına düşen ortalama nüfus ise yaklaşık 7,8’di. Ustamisi’nin adının Eskikale olarak değiştirilmesinden bir yıl sonra, 1926’da yapılan nüfus tespitine göre köyde hane sayısı 40’a, nüfus da 345 kişiye yükselmiştir (6:189).
TARİHÇE
Tsepta gibi başka tarihsel köyleri de kapsayan Ustamisi’de eski dönemlerden kalan kale ve kiliseler bulunmaktadır. Bu tarihsel yapılar köyün Osmanlı döneminden önce de önemli bir yerleşim bölgesinde olduğunu göstermektedir. Tarihsel Tao-Klarceti bölgesinde yer ala Ustamisi, 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti’nin eline geçti. Bu tarihten önce ise, Gürcü Krallığı ve Samtshe Prensliği sınırları içinde yer alıyordu.
Ustamisi, üç yüzyılı aşkın bir süre Osmanlı yönetimi altında kaldı. 19. yüzyılın son çeyreğinde, 93 Harbi (1877-1878) olarak da bilinen savaşın sonucunda Rusların eline geçti. Çarlık idaresinde, Batum oblastı içinde, Artvin saçağının (okrug) Şaşet-İmerhevi kazasının (uçastok) bağlı Çihishevi’nin bir mahallesiydi. 1913’te ise ayrı köy statüsüne sahipti (3; 4:47).
Ustamisi, Birinci Dünya Savaşı sonlarında Rus ordusunun bölgeden çekilmesinden sonra bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin ardından, 1921’de Anakara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (7:II,41).
Ustamisi, 1922’de “Ustamis”, 1926 ve 1928 yıllarında “Eskikale” adıyla Şavşat kazasının İmerhevi nahiyesine bağlıydı (2; 6:189; 8:80). 1925’te adının değiştirilmiş olmasına karşın halk arasında Ustamisi adı bugünde kullanılmaktadır. Öte yandan geç tarihe kadar devlet kayıtlarında Ustamisi adı Eskikale’yle (“Eskikale/Ustamis”) birlikte yazılmıştır (9:75).
TARİHSEL YAPILAR
Tsepta, Zegani gibi başka eski yerleşmeleri de kapsayan Ustamisi’de çoğu yıkılmış sekiz kilise kalıntısı ve bir de kale vardır. Kiliselerden biri Hanebi (Tsinavelati) mahallesindeki tek nefli bir köy kilisesidir. Bu kiliseden geriye yıkıntılar kalmıştır. Köyün Merkez mahallesinde bulunan kilise de tamamen yıkılmıştır. Köylüler kiliseye “Sakdari” demekle birlikte, bu kelimenin Gürcüce kilise anlamına geldiğini bilmemektedirler. Merkez mahalledeki bir başka kilisenin temeli üzerinde bir ev inşa edilmiştir. Zegani mahallesindeki köy kilisesinden de geriye bir şey kalmamıştır. Ancak kilisenin 200 m uzağındaki eski mezarlar dikkat çekicidir. Patsa (“küçük”) Çihori mahallesinin merkezinde bulunan köy kilisesi de tamamen yıkılmıştır. Patsa (“küçük”) Çihori mahallesinde, “Çedruli” denilen yerdeki köy kilisesinden de geriye yıkıntılardan başka bir şey kalmamıştır. Zegani mahallesindeki kilisenin temelleri üzerine bugünkü cami inşa edilmiştir. Bir başka kilise ise, Tsepta Kalesi içindeki tek nefli bir yapıdır. Bu kiliseden geriye sadece yıkıntılar kalmıştır. Ustamisi Kalesi de denen Tsepta Kalesi, Tsepta köyüne olduğu kadar Ustamisi köyünün tarihine de ışık tutan önemli bir tarihsel yapıdır. Köyün kuzeyinde yöreye hakim bir tepede yer alan kalenin bazı kısımları bugün de ayaktadır. Kalede kilisenin dışında iki de kule bulunmaktadır (10:170-171, 173, 316).
KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927 (Latin harfli baskı, 2010).
2. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
3. ^ “Şavşet-İmerhevi kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları(Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
5. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
6. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2 cilt.
8. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
9. ^ 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963.
10. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
TAO-KLARCETİ 