AŞAĞI TOROSHEVİ (Gürcüce: ქვემო თოროსხევი; okunuşu: “kvemo torosh’evi”), tarihsel Artaani bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Ardahan ilinin merkez ilçesine bağlı bir köydür. Adı 1959 yılında Çimenkaya olarak değiştirilmiştir.
Aşağı Toroshevi, Ardahan kentinin batısında yer alır. Bu kente 19 km uzaklıktadır.
TARİHÇE
Bugünkü adlarıya Çimenkaya ile Ardıçdere köylerinin ortak eski adı, Toroshevi’dir. 16. yüzyılda Toroshevi adının taşıyan üç köy bulunuyordu. Daha sonra bu adı taşıyan iki köy kalmıştı. Bunlardan Aşağı Toroshevi köyüne Çimenkaya, Yukarı Toroshevi köyüne de Ardıçdere adı verilmiştir.
Gürcüce bir yer adı olan Toroshevi (თოროსხევი), farklı kaynaklarda Tarasis Hevi (ტარასის ხევი), Torashevi (ტორასხევი) olarak da geçer (1; 2:190). Bir tamlama olan bu yer adında geçen ikinci kelime “hevi” (ხევი) dere anlamına gelir; “Toro / Tora / Tara” kelimesinin anlamı konusunda kaynaklarda bir açıklama bulunmamaktadır (3).
Gürcüce farklı yazılışları olan bu yer adı Türkçeye Toroshev olarak girmiş, zaman içinde Toreshev’e dönüşmüştür. Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterinde Toroshev (تورسخو) ve Toroshav (تورسخاو) olmak üzere iki farklı biçimde yazılmıştır (4:I.424, 437; III.510). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde ise, köyün adı Toroshev (تورسخو) olarak geçer (5:760). 93 Harbi’nin (1877-1878) ardından Ardahan bölgesine hakim olan Ruslar ise, köyü Gürcüce adına uygun biçimde Toras-Hevi (Торас-Хеви) adıyla kaydetmiştir (6).
Toroshevi adlı yerleşmeler, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kesimini oluşturan bölgelerden biri olan Artaani’de yer alır. Köydeki megalit kalenin varlığı, bu yörenin eski çağlardan beri yerleşme alanı olduğunu göstermektedir (7:360). Artaani, erken orta çağda, Cavaheti bölgesiyle birlikte Tsunda piskoposluğu sınırları içinde bulunuyordu. Birleşik Gürcistan Krallığı’nın parçalanmasından sonra, bir Gürcü devleti olan Samtshe-Saatabago sınırları içinde kaldı. Osmanlılar bu bölgeyi ve Toroshevi / Toroshavi adlı köyleri 16. yüzyılın ortasında Gürcülerden ele geçirdi (8:68). Bu yerleşmeler, Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterinde Toroshev-i Küçük (تورسخو كوپك), Toroshav-i Büzürg (تورسخاو بزرك) ve Toroshav-i Vasat (تورسخاو وسط) adları altında kaydedilmiştir. Bu üç köy Gürcistan Vilayeti içinde, Ardahan-i Büzürg livasının Güney nahiyesine bağlıydı. Toroshev-i Küçük’te (Küçük Toroshevi) 33 hane, Toroshav-i Büzürg’te (Büyük Toroshevi) 45 hane ve Toroshav-i Vasat’ta (Orta Toroshevi) 10 hane yaşıyordu. Üç köyün de hane reisleri, Osmanlı Devleti’nin Hristiyan köylülerden aldığı ispenç vergisi ödemekle yükümlü kılınmıştı. Hane reisleri çoğu Gogiça, Batata, Revaza, Demetre, Darispan, Maharebel, Elisa, İvane, Stepane, Manvel, Sultan, Muhtar, Şermazan, Sargis, Kirakos, Eliazar, Sunbat, Arakel, Abraham Laşkara, Samsona, Grigor, Bero, Abison gibi Gürcü adları taşıyordu. Bu yerleşmelerde buğday, arpa, yonca tarımı ve arıcılık yapılıyor, koyun ve domuz besleniyordu (4:I.424, 437, 438; II. 416, 428, 429; III.510-511). Öte yandan köyün kilisesinden günümüze ulaşmış olan Gürcüce yazılı taş da buranın eskiden bir Gürcü köyü olduğunu göstermektedir (2:114-115).
1694-1732 dönemini kapsayan Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır adlı Osmanlı cebe defterinde, Toroshevi ve Büyük Toroshevi adıyla sadece iki köy kaydedilmiştir (9:186, 419.). 93 Harbi’nin (1877-1878) ardından başlayan Rus idaresi sırasında da Aşağı Toras-Hevi (Нижний Торас-Хеви) ve Yukarı Toras-Hevi (Верхний Торас-Хеви) adıyla sadece iki köy bulunuyordu. 1595 yılındaki kayıtta geçen ve küçük bir köy olan Orta Toroshevi’nin (Toroshav-i Vasat) ortadan kalkmış olduğu bu kayıtlardan anlaşılmaktadır. Aşağı Toras-Hevi köyü Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasına (uçastok) bağlı Şadevani nahiyesinin (маркяз: merkez) köylerinden biriydi. Köyde tamamı Rum olarak kaydedilmiş 267 kişi yaşıyordu (6). Rus idaresi sırasında köyün nüfusu artmış, 1896’da 369 kişiye, 1906’da 691 kişiye ulaşmıştır (10:112).
Aşağı Toroshevi, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rusya’nın bölgeden çekilmesinden bir süre sonra, Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin Tiflis hükümetine verdiği ültimatom üzerine Gürcü idaresinin çekilmesinin ardından köy fiilen Türkiye’ye katıldı. Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin topraklarının işgal edilmesinin ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti’nin 16 Mart 1921’de imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Aşağı Toroshevi köyünü de kapsayan Ardahan ile Artvin bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı (11:II.489).
Aşağı Toroshevi köyü, 1928 yılında Kars vilayetinin Ardahan kazasının Yalnızçam nayihesine bağlıydı (5:760). 1935 genel nüfus sayımında aynı idari konuma sahip olan köyün nüfusu 353 kişiden oluşuyordu (12:31). Toroshevi / Toroshev “yabancı kökten geldiği” için Aşağı Toroshevi’nin adı 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Çimenkya olarak değiştirilmiştir (13:609).
Osmanlı döneminden öncesine ait Aşağı Toroshevi Kilisesi, köyün güneybatısındaki bir mahallesinde, bir evin avlusu haline gelmiş olan yerde bulunuyordu. Bu kiliseden geriye doğu duvarının köşesi kalmıştır. Bu duvarın yerden yüksekliği 1,5 metre kadardır. Burada ayrıca duvar parçaları tespit edilmiştir. Bugüne ulaşan duvarlar moloz taşlarla kireç harcı kullanılarak inşa edilmiştir. Bu evde ayrıca üzerinde haç figürü bulunan gri bir taş saklanmaktadır. Bu taşın alt ucu kırıktır. Burada ayrıca Şavşat’tan götürülmüş bir adet pirinç kilise çanı ile başka eserler bulunmaktadır (2:114).
Aşağı Toroshevi’den götürülmüş ve köyün kilisesine ait olduğu anlaşılan bir taş Ardahan’da bir evde saklanmaktadır. Bu taşın üzerindeki Gürcüce yazıda kimliği belli olmayan bir kişinin yakarışı yer alır (10. yüzyıl). Bu oyma yazının yer aldığı taşın üst, alt ve sağ yanları kırılmıştır. Yazının önemli kısmı bu hasardan dolayı ortadan kalkmıştır (2:115).
Aşağı Toroshevi’nin 700 metre kuzeyinde megalit bir kalenin yıkıntıları bulunmaktadır. Orta büyüklükte bir yapı olan Aşağı Toroshevi Kalesi (58 × 53 m), deniz seviyesinden 2.000 metre yükseklikte bulunmaktadır (7:360).
KAYNAKÇA:
1. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi (Gürcüce), 9 Ekim 1917, sayı 219.
2. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
3. ^ „ხევი”, A Comprehensive Georgian-English Dictionary, 2006, 2 cilt.
4. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
5. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
6. ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
7. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu(Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
8. ^ Roland Topçişvili, Gürcülerin Etnik Tarihi ve Gürcistan’ın Tarihsel-Etnografik Bölgeleri (Gürcüce: ქართველთა ეთნიკური ისტორია და საქართველოს ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარეები), 2002.
9. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979.
10. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
11. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt, 2. cilt.
12. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
13. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
TAO-KLARCETİ 