Caki

CAKİ (Gürcüce: ჯაყი; okunuşu: “caq’i”), tarihsel Samtshe bölgesinin Tao-Klarceti kısmında (Posof vadisi) yer alan yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Posof ilçesinde yer alır ve adı 1959 yılında Yurtbekler olarak değiştirilmiştir.

Caki köyü, Posof kasabasının doğusunda, Gürcistan sınırında yer alır. Kasabaya 16 km uzaklıktadır. Çevresinde Zeindari (Gümüşkavak), Ali (Alköy) ve Sakire (Çambeli) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Caki’dir. Bu yer adı çok erken dönemde Türkçeye Çağ (جاغ) olarak girmiştir. 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde, Cağisman (جاغسمان), Zeda Cağ (زده جاغ) ve Rabat-i Cağ (رباط جاغ) olmak üzere “Caki” adını taşıyan üç köy (karye) kaydedilmiştir. “Cağisman” adının Cakisubani’den (ჯაყისუბანი) değişime uğradığı tahmin edilmektedir. 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterini yayımlayan Gürcü Türkolog Sergi Cikia, Zeda Cağ köyünün Cakistskali kıyısında, Arila köyünün kuzeybatısında yer aldığı belirtir (1:455-456). Bu bilgilerden hareketle Cakistskali köyünün 16. yüzyıldaki adının Zeda Caki (Zedacağ / Yukarı Caki) olduğu, aynı adı taşıyan dere kenarında bulunduğu için zamanla Cakistskali’ye dönüştüğü söylenebilir. Bununla birlikte bazı kaynaklarda köyün adı Cakistskali olarak da yazılmıştır. 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Caki köyünün adı Caksu (جاقصو) olarak yazılmıştır. Bunun Gürcüce Cakistskali adının olduğu gibi Türkçeye çevrilmesiyle ortaya çıktığı anlaşılmaktadır (2:762).

Cakistskali (ჯაყისწყალი) “Caki Deresi”, Cakisubani (ჯაყისუბანი) “Caki köyü” anlamına gelir. Bununla birlikte “caki” (ჯაყი) kelimesinin anlamına ilişkin kaynaklarda bilgi mevcut değildir. Son dönemde Türkçeye “Caksu” olarak yerleşmiş olan bu yer adı, “yabancı kökten geldiği ve iltibasa yol açtığı” gerekçesiyle 1959 yılında Yurtbekler olarak değiştirilmiştir. Bununla birlikte köyün eski adı resmi kayıtlarda yeni adıyla birlikte “Yurtbekler (Caksu)” biçiminde uzun süre kullanılmıştır (3).

DEMOGRAFİ
Cakistskali ya da Cakisubani’nin en erken tarihli nüfusu, 1595 yılına ait Osmanlı mufassal defteri üzerinden verilebilir. Bugün tek bir yerleşme olan köy o tarihte üç ayrı köy olarak kaydedilmiştir. Bu deftere göre Cağisman olarak kaydedilen köyde 21, Zeda Caki olarak kaydedilen köyde 13, Caki Rabatı (Caki Kalesi yerleşmesi) olarak kaydedilen köyde ise 9 hane yaşıyordu. Bu kayıtlar, üç yerleşmede toplam 43 hanenin bulunduğu göstermektedir. Her hanede ortalama 5-6 kişinin yaşadığı varsayılırsa, “Caki” adını taşıyan köylerde toplam 215-258 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Bu defterde vergiden sorumlu Laşkara, Omana, Papuna, Hahuta, Gogiça, Davita, Zuraba, Elia, Grigola, Revaza, Basil, Badura, Meraba, Gabriel gibi erkek adları kaydedilmiştir. Bu adlar bu yerleşmelerin Gürcü köyleri olduğunu göstermektedir. Her hanenin ispenç vergisi vermekle yükümlü kılınması, üç yerleşmenin de Hıristiyan köyü olduğuna işaret etmektedir (1:I.320, 324, II.312-313, 317).

Doksan Üç Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçen Caki, 1886 tarihli ve sonraki Rus nüfus tespitlerinde ayrı bir köy olarak geçmemektedir (4). Bunun nedeni nüfusunun iyice azalması ve başka bir köyün içinde sayılması olabilir. Nitekim 1935 yılına gelindiğinde köyde sadece 126 kişinin yaşadığı görülmektedir (5:68). Günümüzde köyün nüfusu yaklaşık 140 kişiden oluşmaktadır.

TARİHÇE
Tarihsel Samtshe bölgesinin Tao-Klarceti kısmında (Posof vadisi), Posof Çayı’nın sağ kolu olan Cakistskali (Caksu) kıyısında yer alan köyün kuruluşuna ilişkin bilgi yoktur. Bugün Yurtbekler adını taşıyan köy, büyük bir olasılıkla Zeda Caki (Yukarı Caki) olarak adlandırılan yerleşmenin devamıdır. Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdi yerleşme, 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde Cağisman, Zeda Cağ ve Rabat-i Cağ olmak üzere üç köy (karye) olarak kaydedilmiştir. Rabat-i Cağ Caki Kalesi ve hemen çevresindeki yerleşmenin adıdır. Caki Kalesi köyün Osmanlı döneminden çok önce de bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Birleşik Gürcü Krallığı’nın parçalanması sırasında bağımsız devlete dönüşen Samtshe-Saatabago’yu (1268-1625) yöneten Cakeli sülalesi adını Caki’den alır. Cakeli “Caki’den olan”, “Cakili” anlamına gelir. Cakeli sülalesinin bir Gürcü ailesi, kurduğu kiliselerin Gürcü Kilisesi’ne bağlı ve kilise ile devlet dilinin Gürcüce olduğu bilinmektedir. Ne var ki Caki sülalesi, son döneminde Osmanlılarla işbirliği yapması ve Gürcü Krallığı’na karşı mücadele etmesi nedeniyle geç dönem bazı Türk tarihçiler tarafından “Türk” ya da “Kıpçak” olarak gösterilmiştir. Gürcü dilinde ise “caki” (ჯაყი) ya da “sacako” (საჯაყო) kelimesi “utanç”, “utanılacak iş” anlamına gelmektedir. Bu kelime, Cakeli sülalesinin kendi ülkesine karşı Osmanlılarla işbirliği yapmasının utanılacak bir iş olduğunu anlatır.

Caki 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlılar ele geçirdi. Osmanlılar tarafından üç ayrı köy olarak kaydedilen Caki, Çıldır Eyaleti içinde kaldı. 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterine göre Cağisman, Zeda Cağ ve Rabat-i Cağ olarak kaydedilmiş olan bu üç yerleşme (karye), bu eyaletin Poshov livasına bağlı Kuzay nahiyesinde yer alıyordu (1:I.320, 324). Bu üç köyde buğday, arpa, çavdar ve yonca ekildiği, koyun ve domuz beslendiği, yaylaya çıkıldığı köylülerin verdiği vergiden anlaşılmaktadır (1:II.312-313, 317).

Uzun süre Osmanlı idaresinde kalan Caki, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Kars oblastına bağlı Ardahan sancağının (okrug) Poshov kazası (uçastok) sınırları içinde bulunuyordu. Ancak bu dönemde ayrı bir köy olarak kaydedilmemiştir. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (6:II.41). 

Caki, 1928 tarihinde Kars vilayetinin Poshof kazasına bağlı Cilvana nahiyesinin köylerinden biriydi (2:762). Köyün adı 1959 yılında büyük bir olasılıkla sınır köyü olduğu için “yurdu bekleyen yer” anlamında Yurtbekler olarak değiştirildi. 1992 yılında Ardahan il olunca, Yurtbekler köyünün sınırları içinde yer aldığı Posof bu ile bağlandı.

TARİHSEL YAPILAR
İki eski kale, kiliseler ve yakın döneme ait bir köprü, köyün bilinen başlıca tarihsel yapılarıdır. Bu kalelerden biri olan Cakistskali Kalesi, Posof Çayı ile Cakistskali’nin (Çaksu) birleştiği yerde, yüksek kayalık bir tepede harç kullanılarak inşa edilmiştir. Kare planlı yapının alt kısımlarında büyük blok taşlar, üst kısımlarında daha küçük taşlar kullanılmıştır. Cakistskali Kalesi, Türkiye-Gürcistan sınırında, askeri bölgede olduğu için fazla tahrip olmamış, belli ölçüde günümüze ulaşmıştır. Kalenin kilisesinin duvarlarının bir kısmı da günümüze ulaşmıştır (7:410; 8:35). Bugün Cak Kalesi ya da Yurtbekler Kalesi olarak adlandırılan kale, 2014 yılında, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu çerçevesinde “Birinci Derece Arkeolojik Sit Alanı” kategorisinde korumaya alınmıştır.

İkinci kale, köyün 800 metre batısında, Posof Çayı’nın sol yakasında, küçük bir kayanın üzerinde yer alır. Bugüne yıkıntılar kalmış olan kale, orta büyüklükte ve kabaca yontulmuş taşlardan harç kullanılarak inşa edilmiştir. Bugüne kalan duvar parçalarının yüksekliği 2 metreyi bulur (8:35).

Caki Kalesi yakınlarında, batı tarafındaki yamaçta, apsisi kayaya dayalı tek nefli bir kilise vardır. Kiliseden kalan dolgu duvarlarının gri cephe taşları günümüze ulaşmıştır. Caki Deresi vadisinde, Caki Kalesi’nden 1 km uzakta, Gürcistan sınırında tek nefli başka bir kilise bulunmaktadır. 11.5×7.5 metre ebatlarındaki kilisenin duvar yüksekliği 5 metreyi bulur. Dolgu duvarının iç ve dış yüzey taşları olduğu gibi durmaktadır. Kilisenin orta mekânında, kuzey ve güney duvarlarındaki çift pilasterlerin parçaları günümüze ulaşmıştır. Köylüler bu kiliseyi Cakistskali Kilisesi olarak adlandırmaktadır (8:35).

Köyde ayrıca 19. yüzyılın sonlarında Ruslar tarafından inşa edilmiş iki gözlü köprü bulunmaktadır. Bugün de kullanılmakta olan bu köprünün benzeri köprüler Posof’ta Badela köyünde, Gürcistan’da Tskaltbila (წყალთბილა) köyünde de bulunmaktadır (9:74).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
3. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
4. ^ “Poshov ilçesi (1886 Yılı)” (Rusça).
5. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
6. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
7. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
8. ^ 2012-2013 Yıllları Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2019.
9. ^ 2016 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2017.