Mukeri

MUKERİ (Gürcüce: მუქერი; okunuşu: “mukeri”), Klarceti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Artvin ilinin Ardanuç ilçesinde yer alır. Adı 1925 yılında Tepedüzü olarak değiştirilmiştir. 

Mukeri, Ardanuç kasabasının güneyinde yer alır ve kasabaya 8 km uzaklıktadır. Çevresinde İşkinari (Ekşinar), Sagara (Sakarya), Araveti (Torbalı) ve Cara (Çıralar) adlı köyler bulunmaktadır. Sığınak ve depo olarak kullanıldığı tahmin edilen tarihsel yeraltı yapılarıyla bilinir.

KÖYÜN ADI
Mukeri, bu yerleşmenin en eski adı olarak bilinir. Bu yer adı 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine de Mukeri (موکری) olarak girmiştir (1:35). Geç tarihte ise Muker (موكر), Miker (میكەر), Müker olarak yazılmıştır (2:115). 93 Harbi’nde (1877-1878) Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar da köyün adını Muker (Мукер) olarak kaydetmiştir (3).

Gürcüce  bir kelime olan “mukeri” (მუქერი), “yük”, “yolluk”, “erzak” anlamına gelir.  Bu ad, köydeki eski yeraltı yapılarıyla ilişkili olabilir. Bu yapıların düşman saldırılarına karşı sığınak ve dolayısıyla erzak deposu olma ihtimali vardır; köy de adını buradan almış olabilir.

Mukeri köyünde Maslevanki (მასლევანქი), Zuvaduri (ზუვადური), Verhvi (ვერხვი), Eklensaho (ეკლენსახო), Ahaleti (ახალეთი), Tsertihevi (წერთიხევი), Kodlara (კოდლარა) ve Mereketi (მერექეთი) gibi mevki adları bugün de kullanılmaktadır.

DEMOGRAFİ
Mukeri’nin en eski nüfusu bilgisi 1574 ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterleri üzerinden verilebilir. Köyün nüfusu, Osmanlıların eline geçmesinden 25 yıl sonra, 1574 yılında 28 hane olarak kaydedilmiştir. Bu tarihte 28 hanenin tamamı Hıristiyanlardan oluşuyordu. Her hanede ortalama 5 kişinin yaşadığı varsayılırsa, köyün nüfusunun 140 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. 1595 tarihinde hane sayısı 31’e yükselmişti. Bu tarihte 8 hane Müslüman olmuş, 23 hane Hıristiyan olarak kalmıştı. Bu dönemde Klarceti bölgesinde vergi yükümlüsü olarak kaydedilen erkelerin Andri, Minasa, Maharebel, Gabriel, Gogiça, İordane, Davit, Kvirike, Alkazar, Teodor, Sultan, İason, Badri, Zakar, Cemşid gibi adlar taşıdığı Klarceti köyü örneğinden bilinmektedir. Bu erkek adlarından hareketle Mukeri köyünün de ağırlıklı olarak bir Gürcü köyü olduğu söylenebilir (1:35).

Mukeri’de 1835 tarihli nüfus tespitine göre 53 hane ve 135 erkek kaydedilmiştir. Köyün toplam nüfusunu bulmak için bir bu kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda köyün nüfusunun 270 kişiden oluştuğu ortaya çıkar (1:38). Mukeri köyünde kadın ve erkek nüfusu birlikte ilk kez Rus idaresi tarafından tespit edilmiştir. 1886 tarihli bu tespite göre köyün nüfusu 265 kişiden oluşuyordu. Bu tespitte nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmişti (3). Bu durum Müslümanlaşmış Gürcülerin “Türk” olarak kaydedildiğini göstermektedir. Nitekim Mukeri’nin 1907 yılında 335 kişiden oluşan nüfusunun tamamı Müslüman Gürcü olarak yazılmıştır (4:42)

Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında Mukeri’de 13 hanede 50 kişi yaşıyordu. Bu tarihte de köyün nüfusunun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir (4). Nüfusun azalmış olması Osmanlı ülkesine göçle açıklanabilir. 1907 yılındaki nüfusla kıyaslandığında köyün neredeyse boşaldığı görülmektedir. Dört yıl sonra köyün nüfusu 81 kişi olarak kaydedilmiştir (6:142). 1935 yılında nüfusun 190 kişiye çıkması, köye dışarıdan nüfus yerleştirilmesiyle açıklanabilir (7:362). Bugün köyde yaklaşık 170 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Mukeri’nin eski bir yerleşme olduğu hem buradaki tarihsel kalıntılardan hem de Osmanlıların eline geçmesinden hemen sonra yapılan tahrir defterinde yer almasından anlaşılmaktadır. Erken ve geç ortaçağlarda Gürcü devletleri tarafından yönetilen Mukeri, 1551 yılında Osmanlıların eline geçti. Bu tarihten sonra Ardanuç livasına bağlı Ardanuç nahiyesinin köylerinden biriydi. 17. yüzyılın başlarında Ardanuç livası Çıldır Eyaleti’ne bağlanınca bu eyaletin sınırları içinde kaldı. 

Mukeri, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sona, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusya’nın eline geçti. Rus idaresinde Artvin sancağının (okrug) Ardanuç kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazanın Unushevi nahiyesinin yedi köyünden biriydi. Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin hemen sonrasında Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41). 

Mukeri, 1922 tarihli nüfus cetveline göre Artvin livasının (vilayet) merkez kazasına bağlı Ardanuç nahiyesinin bir köyüydü. Adının Tepedüzü olarak değiştirilmesinden bir yıl sonra, 1926’da da aynı idari konuma sahipti (5; 6:142). Ardanuç, 1950 genel nüfus sayımında Çoruh (Artvin) vilayetinin kazası olmuş, Mukeri de merkez bucağına bağlı bir köy olarak kaydedilmiştir (9:136).

 Adının değişmesine rağmen Mukeri adı köyün yeni adıyla birlikte “Tepedüzü (Muker)” biçiminde resmi kayıtlarda uzun süre kullanılmıştır (10).

TARİHSEL YAPILAR
Mukeri’de tespit edilmiş başlıca tarihi eserler Mukeri Kilisesi ile yeraltı yapılarıdır. Mukeri Kilisesi, Tepedüzü köyünün merkezinin 1,5 km kuzeybatısında, bir ormanın eteklerinde yer alır. Neredeyse tamamen yıkılmış olan bu tek nefli kiliseden geriye doğu tarafındaki yarı dairesel apsis kalmıştır. Kilisenin giriş kapısı açıklığı batı tarafındadır. Mukeri Kilisesi kabaca yontulmuş taşlarla harç kullanılarak inşa edilmiştir. Köylülerin verdiği bilgiye göre kilise, 1980’lere kadar sağlam duruyordu ve plaka tipi taşlarla çatısı da örtülüydü. Bugün ise, sadece 1 metre yükseklikteki duvar kalıntısı bulunmaktadır (11:149; 12:141). 

Kilisenin yakınında bir yerleşmeden izler ve ondan fazla yeraltında yapı kalmıştır. Bu yerleşmenin tarihsel Mukeri köyü olması ve yeraltı yapılarının da dışarıdan gelen saldırıları karşısında bu köyün sığınakları ve erzak depoları olması ihtimalinden söz edilebilir. Yeraltı yapıları 80 metre genişlikte bir alana yayılır. Beşi oldukça sağlam olarak günümüze ulaşmıştır. Bunlardan bir tanesi tonozlu örtüye sahiptir. Bu tonozlu mekândan üç yana daha küçük mekânlara giden tüneller açılmaktadır. Kilise ve yeraltı yapıları coğrafi açıdan tarihsel Mukeri köyüne yakın bir yerde yer alır. Ancak burası bugün idari açıdan Ekşinar (İşkinari) köyünün sınırları içinde kalmaktadır. Mukeri Kilisesi ve Mukeri yeraltı yapıları 2015 yılında keşfedilmiştir 11:150).

KAYNAKÇA:
1. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
3. ^ ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
5. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
6. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basım 1927).
7. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
9. ^ 1950 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1954.
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
11. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
12. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.