Çala

ÇALA (Gürcüce: ჭალა; okunuşu: “ç’ala”), tarihsel Tao bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Kars ilinin Arpaçay ilçesinin bir köyüdür. Türkçe kaynaklarda Cala olarak geçen köyün adı 1959 yılında Duruyol (Doğruyol) olarak değiştirilmiştir.

Çala, Arpaçay’ın kuzeyinde, Çıldır Gölü kıyısında yer alır. Bu kasabaya 27 km uzaklıktadır. Çevresinde Tetrtsihe (Akçakale), Kagari (Kakaç), Garmirverani (Aydıngün) ve Kamarvani (Çanaksu) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Çala’dır. Bu ad Türkçe kaynaklarda Cala olarak geçer. Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde ve 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde de Cala (جالا) biçiminde yazılmıştır (1:I.276; 2:763). 93 Harbi’nde (1877-1878) Ardahan bölgesini ele geçiren Ruslar da köyün adını Türkçe yazılışına uygun biçimde Cala (Джала) olarak kaydetmiştir (3).

Gürcüce bir kelime olan “çala” (ჭალა), “dere” veya “vadi” anlamına gelir. Çala köyünün adı bir Gürcü halk şiirinde de geçer (4; 1:III.400). Tarihsel Gürcü coğrafyasında ve bugünkü Gürcistan’da Çala yaygın bir yer adıdır.

DMOGRAFİ
Çala köyünün en erken döneme ait nüfusu, 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan üzerinden verilebilir. Osmanlıların ele geçirmesinden yaklaşık 45 yıl sonra yapılan bu tahrire göre Çala, Gürcistan Vilayetin‘nde Çıldır livasının Canbaz nahiyesine bağlıydı ve köy boş olarak kaydedilmişti (1:399-400). 10. yüzyıldan beri önemli bir kilisenin bulunduğu köyün halkı, Müslüman bir devletin sınırları içinde kaldığı veya İslam dinine geçmek istemediği için Gürcistan’ın iç kesimlerine göç etmiş olabilir.

Tao bölgesinin Rusların eline geçmesinden sonra, 1886 yılında yapılan tespite göre köyde 629 kişi yaşıyordu. 615 kişi Karapapak, 14 kişi Kürt olarak kaydedilmişti. 16. yüzyılın sonlarında boş olan köye sonradan yoğun bir nüfusun yerleştirildiği bu kayıttan anlaşılmaktadır. Çala aynı zamanda bir nahiyenin adıydı ve dokuz köyden oluşan Çala nahiyesinin (маркяз: merkez) toplam nüfusu, 184’ü Türk, 1.880’i Karapapak ve 41’i Kürt olmak üzere, 2.105 kişiden oluşuyordu. Çala köyü, nüfus açısından nahiyenin en büyük köyüydü ve toplam nüfusun yaklaşık % 31’i bu köyde yaşıyordu (3).

Çala, Türkiye’ye bırakılmasından 14 yıl sonra, 1935 yılında 1.056 kişilik nüfusa sahip büyük bir köy haline gelmişti (5:68). Gümünüzde köyün nüfusu yaklaşık 850 kişiden oluşmaktadır.

TARİHÇE
Çala, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kesimini oluşturan bölgelerden biri olan Tao‘da yer alır. Köyde 10. yüzyılda inşa edilmiş olan kilise de buranın eski bir Gürcü yerleşmesi olduğunu göstermektedir (6:216). Osmanlılar bu bölgeyi ve köyü, 16. yüzyılın ortasında, birleşik Gürcü Krallığı’nın ardından bölgeye hakim olan ve Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe-Saatabago‘dan ele geçirdi. Bu tarihten yaklaşık 45 yıl sonra yapılan tahrire göre Çala, Gürcistan Vilayetin‘nde Çıldır livasının Canbaz nahiyesine bağlıydı (1:I.276, III.399-400).

Çala, üç yüz yılı aşkın bir süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusya imparatorluğunun eline geçti. Rus idaresinde köy, Ardahan sancağının (okrug) Çıldır kazasına (uçastok) bağlıydı. Aynı adı taşıyan nahiyenin 9 köyünden biriydi. Çıldır kazasına bağlı Çala nahiyesi (маркяз: merkez) ise, dokuz köyden meydana geliyordu (3). Çala köyü, Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’nın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcistan hükümetinin Ardahan bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Çala Türkiye’ye bırakıldı (6:II.41).

Çala köyü, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde, Kars vilayetinin Çıldır kazasının Cala nahiyesine bağlıydı. Cala nahiyesi ise, 10 köyü kapsıyordu (2:763). 1935 genel nüfus sayımında aynı idari konuma sahip olan köyün adı, “yabancı kökten geldiği” için 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Duruyol olarak değiştirildi; bununla birlikte Cala nahiyesinin adı korundu (8:315) 1965 genel nüfus sayımında ise, hem köyün hem de bucağın (nahiye) adı Doğruyol olarak kaydedilmiştir (9:357).

TARİHSEL YAPILAR
Çala köyünde günümüze ulaşan tek tarihsel yapı, Çala Kilisesi’dir. Köyün merkezinde yer alan ve Meryem Ana’ya adanmış olan kilise, 10. yüzyılda inşa edilmiştir (6:216) Tao-Klarceti bölgesinde, taş bezeme açısından başta gelen yapılar arasında yer alır (10).

Çala Kilisesi, günümüze büyük ölçüde sağlam ulaşmıştır. Tek nefli büyükçe bir yapı olan kilise, yarım daire formunda derin bir apsise sahiptir. Apsisin yanlarında odalar bulunur. Kilisesin ana mekânı pilasterlerle üçe ayrılmıştır. Kilisenin cephesi de pilaster ve kemerlerle üçe bölünmüştür ve ortadaki bölüm daha yüksektir. Dolgu duvar sistemiyle inşa edilmiş olan Çala Kilisesi’nin duvar yüzeyleri düzgün kesme taştandır. Orta çağdan kalma kilise, eski kaynaklarda da anılmıştır. Çala Kilisesi, bir süre cami olarak da kullanılmış, daha sonra bu kiliseye bitişik biçimde bir cami inşa edilmiştir (11:72).

Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, 1917 yılında Ardahan bölgesini gezmiş ve Çala köyü hakkında da şunları yazmıştır: “Köyün tam ortasında kubbesiz büyük bir Gürcü kilisesi var. Kilisenin bir taşı bile eksik değil. Olduğu gibi kalmış. On yıl önce inşa edildiğini sanırsınız. Dış kısmında Hutsuri alfabesiyle Gürcüce yazılar var. Karapapaklar kiliseyi cami olarak kullanıyor. Kilisenin içinde resimler olduğunu söylüyorlar, ancak ne yazık ki hoca Kars’a gitmiş ve kilisenin anahtarını yanında götürmüş (12).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
3. ^ “Çıldır kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ “ჭალა”, Gürcüce Sözlük.
5. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
6. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt. 
8. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963.
9. ^ 1965 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1968.
10. ^ Turgay Yazar, “Tao-Klarceti Mimarlığında Taş Bezeme”.
11. ^  2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
12. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 4 Ekim 1917, sayı: 217.