Hevati

HEVATİ (Gürcüce: ხევათი; okunuşu: “h’evati”), tarihsel Samtshe bölgesinin Potshovi vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Posof ilçesinin bir köyüdür. Adı 1959 yılında Boşdere (sonra Aşıküzeyir) olarak değiştirilmiştir.

Hevati, Posof‘un güneybatısında yer alır. Bu kasabaya 18 km uzaklıktadır. Çevresinde Ohteli (Çamyazı), Hunamisi (Söğütlükaya), Varhana (Uluçam), Oboli (Akballı) ve Tsurtskabi (Aşıkzülali) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Bu yerleşmenin bilinen en eski adı, Hevati veya Heoti’dir. Gürcüce bir yer adı olan Hevati (ხევათი), sonradan Heoti’ye (ხეოთი) dönüşmüş olmalıdır. Bu ter adı Türkçe kaynaklara önce Heva, sonra Hevat olarak girmiştir. Nitekim Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterinde Heva (خوا) biçiminde yazılmıştır (1:III.462-463). Ardahan ilinin merkez ilçesine bağlı Derindere ve Göle ilçesine bağlı Sürügüden köyleri de bu defterde Heva (خوا) olarak geçer (1:III.516, 555). 93 Harbi’nde Ardahan bölgesine hakim olan Ruslar ise, köyün adını Gürcüce yazılışına uygun biçimde Heot (Хеот) olarak kaydetmiştir (2). Köyün adının Türkçe yazılışı değişime uğradığı için 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde, Gürcüce Hevati’ye uygun biçimde Hevat (خەوات) olarak geçer (3:761).

Hevati veya Heoti, “vadi” veya “dere” anlamına gelen Gürcüce “hevi” (ხევი) kelimesinden türemiş bir yer adıdır. Köy bir dere içinde bulunduğu için 1959 yılında da Boşdere olarak adlandırılmıştır. Bu yer adına tarihsel Gürcü coğrafyasında sıklıkla rastlanır. Günümüzde Gürcistan’ın Samtshe-Cavaheti bölgesinde de Heoti adını taşıyan bir köy bulunmaktadır.

DEMOGRAFİ
Hevati köyünün hayli erken döneme ait nüfus bilgisi, 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defteri üzerinden verilebilir. Bu defterde Osmanlı idaresi, vergi toplama amacıyla sadece hane reisi erkeklerin adlarını kaydetmiştir. Bu tarihte köyde 4 hane (yaklaşık 20 kişi) yaşıyordu. Her hane, Osmanlı Devleti’nin Hristiyan köylülerden aldığı ispenç vergisi vermekle yükümlü kılınmıştı. Hane reislerinin ve babalarının adlarından hareketle Hevati’nin bir Hristiyan Gürcü köyü olduğu anlaşılmaktadır (I.330; II.322; III.462).

93 Harbi’nde (1877-1878) Ardahan bölgesini ele geçiren Rus idaresi sırasında Hevati’nin 1886 yılında köyün nüfusu 121 kişiden oluşuyordu. Rus idaresinde Heoti köyünün nüfusu, 1896’da 170 kişiye, 1906’da da 182 kişiye yükselmişti. Bu tespitlerde nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir (2; 4:114). Bu kayıtlar, Osmanlı döneminde Hevati’nin demografik yapısının değişmiş olduğunu göstermektedir. Rus idaresinin Müslümanlaşmış Gürcüleri “Türk” olarak kaydettiği anlaşılmaktadır. Nitekim Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli ise, Hevati’de 1917 yılında 18 hanede 202 Müslüman Gürcünün yaşadığını yazmıştır (5).

Ardahan bölgesinin Türkiye’ye bırakılmasından yıllar sonra, 1935 genel nüfus sayımıda köyün nüfusu 250 kişiden oluşuyordu (6:175). Sonraki yıllarda köyün nüfusu hızla artmış, 1960 yılında 313 kişiye ulaşmıştır (7:319). Günümüzde Hevati’de yaklaşık 20 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Hevati, tarihsel Gürcistan’ı oluşturan Mesheti bölgesinin yerleşim yerlerinden biriydi. Bir Gürcü yerleşmesi olan köy, birleşik Gürcistan Krallığı’ın ardından bu bölgeye hakim olan ve bir Gürcü devleti olan Samtshe Atabeyliği‘nin yönetimindeyken, 16. yüzyılın ortasında Osmanlı Devleti’nin eline geçti. 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı mufassal defterine göre, Gürcistan Vilayeti içinde, Poshov livasının Kuzay nahiyesine bağlıydı. Bu tarihte köyde buğday, arpa, yonca tarımı ve arıcılık yapılıyor, domuz ve koyun besleniyordu (I.330; II.322; III.462).

Hevati, uzun süre Osmanlı yönetimi altında kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından Rusya İmparatorluğu’nun eline geçti. Rus idaresinde Ardahan sancağının (okrug) Poshov kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kaza içinde Tsurtskabi nahiyesinin köylerinden biriydi (2). Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’nın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü hükümetinin Ardahan bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Hevati köyü Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41).

Hevati ya da Heoti, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde “Hevat” (خەوات) adıyla, Kars vilayetinin Poshof kazasının Merkez nahiyesine bağlıydı (3:761). 1935 genel nüfus sayımıda “Hivat” olarak kaydedilmiş olan Hevati, aynı idari konuma sahipti (6:175) Türkçe kaynaklarda farklı biçimlerde yazılmış olan Heoti ya da Hevati adı, “yabancı kökten geldiği” için 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Boşdere olarak değiştirilmiştir (9:674) Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte resmî kayıtlarda “Boşdere (Hevat)” biçiminde bir süre daha kullanılmıştır (10). Boşdere’nin adı daha sonra Aşıküzeyir olarak değiştirilmiştir.

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt. 
2. ^ “Poshov kazası 1886 Yılı” (Rusça). 
3. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928. 
4. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
5. ^  Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 7 Ekim 1917, sayı 220.
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937. 
7. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963. 
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
9. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.