Dadaguli

DADAGULİ (Gürcüce: დადაგული ; okunuşu: “dadaguli”), Tao-Klarceti sınırları içinde tarihsel Artaani bölgesinin yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin merkez ilçesinde yer alır. Dadaguli adı zaman içinde Dedegül’e dönüşmüştür.

Dadaguli, Ardahan kentinin batısında yer alır. Kente 12 km uzaklıktadır. Çevresinde Adaguli (Edegül), Kodistskaro (Akyaka), Revazi (Çeğilli), Bebereki (Çetinsu) ve Danisgomi (Kıraç) adlı köyler bulunmaktadır.  

KÖYÜN ADI
 Dadaguli, köyün bilinen en eski adıdır. Gürcüce olan bu yer adı, 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine Dada Gül / Dede Gül (ددە كول) olarak girmiştir (1:I.436). 93 Harbi’nden (1877-1878) sonra Artaani bölgesine hakim olan Ruslar köyü Dadagül (Дадагюль) biçiminde kaydetmiştir (2). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Dadaguli Dede Gül (دەده كول) olarak yazılmıştır (3:760).

Gürcüce bir yer adı olan Dadaguli (დადაგული), Eski Gürcücede “yanma” anlamındaki “dadagva” (დადაგვა) kelimesinden türemiştir ve “yanmış”, “yanıklı” anlamına gelir. Bu yerleşme bir yangın sonrasında bu adla anılmış olabilir. Borçka ilçesinde bulunan Adagül ile Ardahan’nın merkez ilçesine bağlı Edegül köylerinin eski adı Adaguli de benzer biçimde türemiş yer adlarıdır.

DEMOGRAFİ
 Dadaguli’nin en erken döneme ait nüfusu, 1595 tarihli Osmanlı mufassal defteri üzerinden verilebilir. Bu tarihte köyde 45 hane yaşıyordu. Her hanede ortalama 5/6 kişinin yaşadığı kabul edilirse, köyün nüfusunun 225/270 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Bu dönem için Dadaguli büyük bir köy sayılıyordu. Köyde o tarihte Parşevan, Gogina, Revaz, Laşkara, Papuna, İvane, Davit, Goça, Zosimi, Badura, Meraba gibi erkek adları kaydedilmiştir. 45 hanenin de ispenç vergisi vermekle yükümlü kılınması, Dadaguli’nin bir Hıristiyan köyü olduğunu göstermektedir (1:I.436; II.427). 

Dadaguli’de erkek ve kadın nüfusu birlikte ilk kez Rus idaresince tespit edilmiştir. 1886 yılındaki bu tespite göre köyde 310 kişi yaşıyordu. Nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir. Gürcüce bir yer adı taşıyan köyün nüfusunu sadece Türklerden oluşması dikkat çekicidir. Bu da köydeki Gürcülerin asimile olduğu veya köyün demografik yapısının değiştiğini göstermektedir (2). Nitekim Rus idaresi sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli 1917 yılında Dadaguli’de 40 hanede 599 Müslüman Gürcünün yaşadığını yazmıştır (4).

1935 gelen nüfus sayımında Dedegül olarak kaydedilmiş olan Dadaguli’de 581 kişi tespit edilmiştir (5:101). Günümüzde ise köyde yaklaşık 180 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Kilisenin varlığı ve köyün 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde büyük bir köy olarak yer alması, Dadaguli’nin eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Erken ortaçağda Gürcü Krallığı, geç ortaçağda birleşik Gürcü Krallığı ve Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe-Saatabago (1268-1625) sınırları içinde bulunan Dadaguli, 16. yüzyılın ortasında Osmanlıların eline geçti. Bu yüzyılın sonunda Çıldır Eyaleti içinde Ardahan-i Büzürg livasının Güney (Mzvari) nahiyesinin bir köyüydü. Köyün başlıca geçim kaynağı tarımdı. Buğday, arpa, sebze, yonca tarımı ve arıcılık yapılıyor, domuz ve koyun besleniyordu. Yaylaya da çıkılan köyde bir adet değirmen vardı (1:I.436; II.427).

Uzun süre Osmanlı hakimiyetinde kalan Dadaguli, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazanın bir nahiyesi (маркяз: merkez)  olan Değirmendere’nin on köyünden biri, nüfus açısından Değirmendere köyünden sonra nahiyenin ikinci büyük köyüydü (2). Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali daha sona ermeden Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (6:II.41).

Dadaguli, “Dede Gül” olarak kaydedildiği 1928 tarihli köy listesinde Kars vilayeti içinde Ardahan kazasına bağlı Yalnızçam nahiyesinin bir köyüydü. 1992 yılında Ardahan ilçesi il olunca, Dedegül de merkez ilçeye bağlı bir köy haline geldi.

TARİHSEL YAPILAR
Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, 1917 yılında yıkıntı halinde bir kiliseden söz etmiştir. Bu kilisesinin köyün eski kilisesi olmalıdır. Bugün izi kalmamış olan bu kilisenin yıkıntılarının akıbeti de bilinmemektedir (4; 7:191). 

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
4. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 7 Ekim 1917, sayı. 220.
5. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
6. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2 cilt.
7. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.