Esbeki

ESBEKİ (Gürcüce: ესბეკი; okunuşu: “esbek’i”), tarihsel Tao bölgesinde yer alan yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Yusufeli ilçesine bağlı Tivasori (Darıca) köyünün bir mahallesidir (1:116). Esbeki Manastırı ile Esbeki Kalesi bu yerleşmeyle aynı adı taşımaktadır.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Esbeki’dir. Bu yer adı Türkçeye Esbek, Espek olarak girmiştir. Nitekim 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Esbek (اسبك) ve 1933 tarihli başka bir köy listesinde Espek olarak geçer (2:83; 3:248).

Esbeki’deki kale ile kilisenin 9. yüzyılda inşa edilmiş olmasına bakarak bu adın oldukça eski tarihlere dayandığı ve Gürcüceden Türkçeye girdiği söylenebilir.

DEMOGRAFİ
Esbeki’nin görece erken döneme ait nüfusu 1835 yılındaki Osmanlı tespiti üzerinden verilebilir. Osmanlı idaresinin askere alma ve vergi tahsil etme amacıyla gerçekleştirdiği nüfus tahririnde Esbeki köyünde 8 hanede 25 erkek tespit edilmiştir. O tarihte Osmanlı idaresi sadece erkek nüfus tespit ediyordu. Köyün toplam nüfusunu bulmak için erkek sayısı kadar kadın eklemek gerekir. Bu durumda Esbeki’nin nüfusunun 50 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Nitekim Osmanlı idaresi Esbeki köyünün 1848 yılındaki nüfusunu 10 hane ve 50 kişi olarak vermiştir (4:I.332).

Esbeki, 1928 ve 1933 tarihli kayıtlarda ayrı bir köy olarak geçer. Ancak 1935 genel nüfus sayımında köyün adı yer alamaktadır. Bu tarihten önce Tivasori‘nin bir mahallesi haline getirildiği bu kayıtlardan anlaşılmaktadır. Tivasori köyünde ise 1935 yılında 414 kişi tespit edilmiştir (5:365).

TARİHÇE
Esbeki’nin eski bir yerleşme olduğu, 9-10. yüzyılda burada inşa edilmiş manastır ve kaleden anlaşılmaktadır. Tao kesiminde yer alan Esbeki, Esbeki Manastırı ile Esbeki Kalesi’nin inşa edildiği dönemde Gürcü Krallığı sınırları içinde yer alıyordu. 11. yüzyılda Büyük Selçuklular tarafından ele geçirildi. 13. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe Atabeyliği sınırları içinde yer aldı. 16. yüzyılın ortasında köyü Osmanlılar ele geçirdi. Erzurum eyaletinin Oltu sancağına bağlandı.

Esbeki, 1835 yılındaki nüfus tahriri sırasında Çıldır Eyaleti’nin Oltu sancağına bağlı bir köydü (4:1332). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesindeyse, Artvin vilayetinin Yusufeli kazasında Erkinis nahiyesine bağlı bir köy olarak geçer (2:83). 1933 yılına gelindiğinde Esbeki ve Yusufeli kazası, Erzurum vilayetine bağlanmıştı (3:248). 1935 genel nüfus sayımında Esbeki’nin ayrı bir köy olarak geçmemesi, bu tarihten bir süre önce Tivasori köyüne mahalle olarak bağlandığını göstermektedir.

Günümüzde Esbek veya Espek mahallesi olarak bilinen yerleşmenin bir de yaylası bulunmaktadır.

TARİHSEL YAPILAR
Esbeki 9-10. yüzyıllarda inşa edilen kiliseler ile kalesiyle tanınır. Esbeki Manastırı, ana kilise, bir ya da iki küçük kilise, sur, başka yapılar ile mezarlıktan oluşmaktadır. Eski kaynaklarda adı geçmeyen manastırın, ana kilisesi olan Esbeki Kilisesi’nin ait olduğu döneme bakarak 9-10. yüzyılda kurulduğunu kabul edilmektedir. Manastırın ana kilisesi, üç nefli bir bazilikadır. Büyük ölçüde ayakta duran kilisenin duvar resimlerinin bazı kısımları günümüze ulaşmıştır. Esbeki’deki başka bir kilise, manastırın küçük kilisesi ya da köy kilisesi olabilir. Tek nefli olan bu yapının da bir kısmı günümüze kalmıştır. Esbeki’de varlığı bilinen bir başka kilise de köy kilisesidir. Bu da tek nefli bir yapıdır. Büyük ölçüde ayakta olan yapı tuğlayla inşa edilmiştir. Esbeki Kilisesi’nin kuzeydoğusunda yer alan ve ayrı bir duvarla çevrilmiş olan yapı büyük bir olasılıkla geç bir tarihte inşa edilmiştir (6:25, 63; 7:65).

Manastırın kalıntılarının hemen yukarısında Esbeki Kalesi yer alır. Köyün güney kısmında bulunan kale, kayalık bir yerde inşa edilmiştir. Manastıra tepeden bakan kalenin işlevlerinden birinin manastırı korumak olduğu anlaşılmaktadır (6:248; 7:65).

KAYNAKÇA:
1. ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013.
2. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928. 
3. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) Dahiliye Vekaleti, İstanbul, 1933.
4. ^ Taner Artvinli, Yusufeli Külliyâtı, İstanbul, 2013, 2 cilt.
5. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937. 
6. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
7. ^  2016 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2017.