Ampuri

AMPURİ (Gürcüce: ამფური; okunuşu: “ampuri”), tarihsel Cavaheti bölgesinin Tao-Klarceti kısmında kalan yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Ardahan ilinin Çıldır ilçesinde yer alır. Adı 1959 yılında Kenardere olarak değiştirilmiştir.

Ampuri,  Çıldır kasabasının 44 km kuzeyinde, Gürcistan sınırına yakın bir yerde yer alır. Çevresinde Çoleti (Akçıl), Çamardo (Akdarı) ve Vaşlobi (Övündü) köyleri bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Ampur ya da Ampuri, köyün bilinen en eski adıdır. Osmanlı idaresi de bu yer adını, burayı ele geçirdikten birkaç yıl sonra, 1595 tarihinde Ampur (امپور) olarak kaydetmiştir. Daha geç tarihli Osmanlı tahrir defterinde köyün adı aynı biçimde yazılmıştır (1:I.255; 2:300). Rus idaresi de 1886 yılındaki nüfus tespitinde köyün adını Ampur (Ампур) olarak kayda geçirmiştir (3). Türkçe kaynaklarda köyün Ampur olarak yazılması, bazen sehven Anpur olarak kaydedilse de 1955 yılına kadar devam etmiştir (4:764; 5:291).

Osmanlıların ele geçirmesinden önce, Gürcü idaresi zamanında da köyün adının Ampuri olduğu anlaşılmaktadır. Ancak bu yer adının anlamı konusunda kesin bir bilgi mevcut değildir. Bununla birlikte, kelimenin Gürcüce Ampuri (ამპური), yani  “ფ” yerine “პ” fonemiyle yazılması halinde, bu yer adının bir çeşit üvez olan “ampura” (ამპურა) kelimesiyle ilişkili olduğu söylenebilir.

DEMOGRAFİ
Ampuri köyünün nüfusunu oldukça eski kaynağa dayandırmak mümkündür. 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterinde köyde vergi yükümlüsü olarak 5 hane kaydedilmiştir. Hane başına 5 kişi düştüğü kabul edilirse, köyün nüfusunun bu tarihte 25 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Vergi yükümlüsü olarak Şahbaron, Nurula, Badada/Batata (Nurula’nın kardeşi), Zurab, Serhuş adıyla kaydedilen erkeklerin tümü ispenç vergisi vermekle yükümlü kılınmıştı. Bu da Ampuri köyünün bir Hıristiyan köyü olduğunu göstermektedir (1:I.255; II.251). 

Ampuri’de kadın ve erkek nüfusu birlikte ilk kez Rus idaresince tespit edilmiştir. 1886 tarihli bu tespite göre köyün nüfusu 122 kişiden oluşuyordu. 117 kişi Türk, 5 kişi Karapapak olarak kaydedilmiştir (3). Osmanlı idaresinde köyün demografik yapısının değişmiş olduğu bu kayıttan anlaşılmaktadır. Rus idaresi sırasında köyden Osmanlı ülkesine göç olmadığı, aksine nüfusun artarak 1896’da 158 kişiye, 1906’da da 193 kişiye ulaştığı görülmektedir (6:115). 

Yeniden Türkiye sınırları içinde kaldıktan sonra Ampuri’nin nüfusu daha da artmış ve 600 kişiye kadar ulaşmıştır. Günümüzde ise köyde yaklaşık 90 kişi yaşamaktadır. 

TARİHÇE
Ampuri köyündeki kilise kalıntıları buranın eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Osmanlı Devleti’nin Gürcülerden ele geçirdiği köylerde halk Müslümanlaştırıldığı için Osmanlı döneminde yeni kilise yapılmadığı bilinmektedir. Öte yandan Ampuri’nin 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterinde yer alması, köyün 16. yüzyıldan önce de bir yerleşme  olduğunu göstermektedir. Bölgenin tarihi üzerinden Ampuri’nin bulunduğu bölgenin erken orta çağda Gürcü Krallığı, geç orta çağda birleşik Gürcü Krallığı ve Gürcü devletlerinden biri olan Samtshe Atabeyiliği sınırları içinde kaldığı bilinmektedir. Ampuri, 16. yüzyılın ortasında Osmanlılar ele geçmiştir. Osmanlıların kurduğu Çıldır Eyaleti’nin Ahalkalak (Ahalkalaki) livasına bağlı Niyaliskur (Nialiskuri) nahiyesine bağlı olan köyde buğday, arpa, çavdar, keten tohumu, yoncanın ekilip biçildiği, arıcılık yapıldığı, koyun ve domuz beslendiği Osmanlı tahririnden anlaşılmaktadır (1:II.251). 

Üç yüz yıl Osmanlı egemenliğinde kalan Ampuri, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Ardahan sancağının (okrug) Çıldır kazasına (uçastok) bağlıydı. Tskarostavi nahiyesinin köylerinden biriydi (3). Birinci Dünya Savaşı sonunda Rus ordusunun çekilmesinden sonra, bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Ampuri Türkiye sınırları içinde kaldı (7:II.41).

Ampuri, 1992’den önce Kars, bu tarihten sonra Ardahan iline bağlı Çıldır ilçesinin bir köyüdür. Son dönemlerde Anpur olarak da yazılan Ampuri’nin adı, “yabancı kökten geldiği ve iltibasa yol açtığı” gerekçesiyle 1959 yılında 7267 sayılı kanunla değiştirilmiş ve bir derenin kıyısında yer alması nedeniyle  Kenardere adı verilmiştir. Bununla birlikte adı resmi kayıtlarda bir süre daha “Kenardere (Anpur)” olarak yazılmıştır (8).

TARİHSEL YAPILAR
Ampuri köyünde iki kilise ile bir kulenin varlığı bilinmektedir. Bunlardan biri, bugünkü köyün merkezinin 400 metre güneyinde inşa edilmişti. Bu kiliseyi 20. yüzyılın başında Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili tarafından tespit edilip tanımlanmıştır. Tao-Klarceti’deki Gürcü mimarisi üzerine çalışmalarıyla tanından Fahriye Bayram ise, Ampuri’de iki kilisenin varlığından söz etmiştir. Tek nefli bir yapı olan ilk kiliseden geriye sadece yıkıntılar kalmıştır. Kilisenin harç kullanılarak inşa edilmiş olduğu bu kalıntılardan anlaşılmaktadır. Kilise, Takaişvili’nin tespit ettiği zamanda büyük ölçüde sağlamdı. Kesme taştan inşa edilmiş olan eski kilisenin güney taraftan tek girişi bulunuyordu. Doğu taraftaki yarım kemerli penceresi oymalarla süslenmişti. Sunak kısmında iki nişi vardı. Kiliseye bitişik şapel o tarihte de sökülmüştü. Fahriye Bayram’ın köyün merkezinde olduğunu belirttiği kiliseden geriye bir şey kalmamıştır. Ampuri Kulesi, köyün merkezinin 300 metre güneybatısında yer alır. 1.650 metre yükseklikte bir tepede bulunan kule, bugün yıkık durumadır (9:220; 10:56; 11.II.92).

 KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979.
3. ^ “Çıldır kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
5. ^ 1955 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1961.
6. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
8. ^  1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981. 
9. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
10. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
11. ^ Ekvtime Takaişvili, Eserleri (Gürcüce ve Rusça), 2 cilt, Tiflis, 2017.