Usoti

USOTİ (Gürcüce: უსოთი; okunuşu: “usoti”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Artvin iline bağlı Ardanuç ilçesinin bir köyüdür. Adı 1925 yılında Tosunlu olarak değiştirilmiştir.

Usoti, Ardanuç’un güneydoğusunda yer alır. Bu kasabaya 17 km uzaklıktadır. Çevresinde Longothevi (Bulanık), Gelaşeni (Güleş), Gulica (Ballı) ve Tanzoti (Aydınköy) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Bugün Tosunlu adını taşıyan köyün eski adı, Usoti’dir (1:190). Bu yer adı Türkçeye “Usot” olarak girmiştir. Nitekim 1574 tarihli Osmanlı tahrir defterinde ve Artvin vilayeti üzerine 1927’de yayımlanmış Osmanlıca bir kaynakta köyün adı Usot (اوسوت) olarak geçer (2:36, 38; 3:116). 1886 nüfus tespiti sırasında Ruslar da köyü Usot (Усот) olarak kaydetmiştir (4).

Gürcüce bir yer adı olan Usoti (უსოთი), “saygın köylü kadın” anlamındaki “uso” (უსო) kelimesinden türemiş olmalıdır (5). Bununla birlikte 1904 yılında Şavşeti ve Klarceti bölgesini gezen Niko Mari, köyün adının Usoti (უსოთი) değil Utsoti (უწოთი) olduğunu yazmıştır (6:265). Öte yandan Cermati (ჯერმათი), Sazerte (საზერთე), Martapi (მარტაპი), Karsevani (ქარსევანი) gibi yer adları da Usoti’nin tarihsel olarak bir Gürcü yerleşmesi olduğunu düşündürmektedir (1:190).

DEMOGRAFİ
Usoti köyüne ilişkin en eski kayıtlar Osmanlı tahrir defterlerinde yer alır. Bununla birlikte, 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan ile 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterlerinde Usoti “boş” olarak kaydedilmiştir. Nitekim Usoti’nin bağlı olduğu Ardanuç nahiyesi bu sırada 58 köyden oluşuyordu ve 1574’te 8 köy, 1595’te 11 köy insansız hale gelmişti. Müslüman bir devletin eline geçmesi yüzünden bu nahiyendeki Hristiyan köylülerin göç etmiş olduğu, bu kayıtlardan anlaşılmaktadır (2:36).

Osmanlı idaresinin askere alma ve vergi tahsil etme amacıyla erkek nüfusu tespit ettiği 1835 yılında Usoti yeniden meskun hale gelmişti. Bu sırada köyde 48 hanede 122 kişi yaşıyordu. Usoti’nin yaklaşık toplam nüfusunu bulmak için erkek sayısı kadar kadın eklemek gerekir. Bunun sonucunda köyün toplam nüfusunun 244 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. 16. yüzyılın sonunda boşalmış olan Usoti’nin daha sonra büyük bir köye dönüştüğü görülmektedir (2:38). Rus idaresinin 1886 yılındaki tespitine göre ise, Usoti’de 323 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun % 93,2’si (301 kişi) Türk, % 1,5’i Gürcü (5 kişi) ve % 5,3’ü (17 kişi) Kürt olarak kaydedilmiştir (4).

Artvin livasında 1922 yılında yapılan nüfus tespiti sırasında Usoti’nin nüfusu 23 hanede yaşayan 88 kişiden oluşuyordu (7). 1886 yılındaki nüfusla kıyaslandığında, Usoti’nin nüfusunun iyice azalmış olduğu görülmektedir. Rus idaresi sırasında köyün nüfusunun önemli bir kısmının Osmanlı ülkesine göç etmiş olduğu tahmin edilebilir. Bununla birlikte Usoti’nin 1935 yılında nüfusu hayli artmış, 308 kişiye ulaşmıştır (8:368). Göç eden nüfus dönmüş veya köye yeni bir nüfus yerleştirilmiş olabilir. Günümüzde Usoti’de yaklaşık 135 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Usoti, orta çağda Gürcistan’ın güneybatı topraklarını oluşturan bölgelerden biri olan Klarceti‘de yer alıyordu. Erken ve geç orta çağda Gürcü devletleri yönetiminde olan köyü Osmanlılar 16. yüzyılın ortasında Gürcülerden ele geçirdi. 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan ile 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterlerinde Usoti “boş” olarak kaydedilmiştir. Usoti, bu dönemde Ardanuç livasına bağlı Ardanuç nahiyesinin köylerinden biriydi. Bu nahiyede 1574’te 8 köy, 1595’te 11 köy insansız hale gelmişti. Müslüman bir devletin eline geçmesi yüzünden bu nahiyendeki Hristiyan köylüler Gürcistan’ın iç kesimlerine göç etmiş olabilir (2:36).

Usoti’nin Osmanlı döneminde yeniden meskun hale geldiği 1835 yılında yapılan nüfus tespiti sırasında büyük bir köye dönüşmesinden anlaşılmaktadır. Köye sonradan Türk ve Kürt nüfusun yerleştirildiği, Rus idaresinin 1886 yılındaki nüfus tespitinden anlaşılmaktadır. Rus idaresinde Usoti, Artvin sancağını (okrug) Ardanuç kazasına (uçastok) bağlı Longothevi nahiyesinin (сельское общество: kırsal topluluk) yedi köyünden biriydi (4).

Usoti, Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’ın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü hükümeti Artvin ve Ardahan bölgelerinden çekilince, köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Usoti Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41).

Usoti, 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus tespiti sırasında Artvin livasının Ardanuç nahiyesine bağlıydı. 1886 yılıyla kıyaslandığında Usoti nüfusu açısından iyice küçülmüştü. Bununla birlikte Usoti’nin 1935 yılında nüfus açısından yeniden büyük bir köye dönüştüğü görülmektedir. 1935 yılında Usoti, Rize ve Artvin vilayetlerinin yerine kurulmuş olan Çoruh vilayetinin Artvin kazasının Ardanuç nahiyesine bağlıydı (7; 8:368).

Usoti Türkçe olmadığı için köyün adı 1925 yılında Tosunlu olarak değiştirildi (10:142). Adının değişmiş olmasına karşın, köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Tosunlu (Usot)” biçiminde geç döneme kadar resmi yayınlarda kullanılmıştır (11).

TARİHSEL YAPILAR
Usoti köyünde varlığı tespit edilen tek tarihsel yapı, Usoti Kalesi’dir. Kale, köyün biraz dışında, köyün merkezi ile Kirazlı mahallesi arasında, ormanlık bir alan içindeki bir tepede yer alıyordu. Geriye kalan yıkıntılardan ve duvar parçasından Usoti Kalesi’nin moloz taşlarla kireç harcı kullanılarak inşa edilmiş olduğu anlaşılmaktadır (1:80).

KAYNAKÇA:
1. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
2. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016. 
3. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
4. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
5. ^ “უსო” – Büyük Gürcüce-İngilizce Sözlük.
6. ^ Niko Marr, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri (Gürcüce), Batum, 2015 (Birinci basım: 1911, Petersburg, Rusça).
7. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104. 
8. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
10. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci baskı 1927). 
11. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.