TSKAROSTAVİ (Gürcüce: წყაროსთავი; okunuşu: “ts’q’arostavi”), tarihsel Cavaheti’nin Tao-Klarceti kesiminde kalan yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Çıldır ilçesinde yer alır ve adı Öncül olarak değiştirilmiştir.
Tskarostavi, Çıldır kasabasının 22 km kuzeyinde, Gürcistan sınırı ve Aktaş Gölü yakınında yer alır. Çevresinde Akkiraz (Kartanahevi), Kayabeyi (Yerli Çaisi) ve Kenarbel köyleri bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Tskarostavi, köyün bilinen en eski adıdır. Osmanlı idaresi, Gürcülerden ele geçirdiği toprakların 1595 tarihindeki tahririnde köyün adını Zğarostav (زغارستاو) olarak kaydetmiştir (1:I.286). Daha geç tarihli Osmanlı kaydında da bu yer adı aynı biçimde yazılmıştır (2:363). 93 Harbi’nde (1877-1878) bölgeyi ele geçiren Ruslar ise, Tskarostavi’yi Tshorostav (Цхоростав) biçiminde kaydetmiştir (3).
Tskarostavi’nin Türkçe yazılış biçimi zaman içinde değişikliğe uğramış, köyün adı 1928’de Zıkaristav (زيقارستاو) ve 1968’de Zingaristav biçimini almıştır (4:765 ; 5:437).
Tskarostavi, Gürcüce iki kelimeden (წყარო: “pınar” ve თავი: “baş”) oluşan bir yer adıdır ve “pınar başı” anlamına gelir. Gürcistan’da bugün de Tskarostavi adını taşıyan yerleşmeler vardır.
DEMOGRAFİ
Tskarostavi köyünün en eski nüfus bilgisi 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine dayanmaktadır. Bu defterde köyün nüfusu 40 hane olarak kaydedilmiştir. Bu tarihte Tskarostavi’nin, bu bölgede az rastlanır biçimde büyük bir köy olduğu anlaşılmaktadır. Şahum, Zosime, Sargis, Masur, Kirakos, Zurab, Vartu, Şahmelik, Şahkulu, Nurkulu, Giorgi, Haçatur, Papuna gibi vergi yükümlüsü olarak kaydedilmiş erkek adlarına bakınca, köyün karışık bir etnik yapıya sahip olduğu anlaşılmaktadır. Kırk hanenin de ispenç vergisi vermekle yükümlü kılınması, Tskarostavi’nin bir Hıristiyan köyü olduğunu göstermektedir ((1:III. 415, II.281).
Rus idaresi sırasında Tskarostavi’nin ilk kez erkek ve kadın nüfusu birlikte tespit edilmiştir. 1886 tarihli bu tespite göre köyün nüfusu 317 kişiden oluşuyordu. Nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir. Etnik yapının tamamen değişmesi, Osmanlı döneminde köyün nüfusunun Müslümanlaştırıldığını göstermektedir. Tsakortavi Rus idaresinde aynı zamanda 13 köyü kapsayan bir nahiye (маркяз / merkez) idi ve nahiyenin toplam nüfusu 2.637 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun 1.904’ü Türk, 449’ü Karapapak ve 284’ü Kürt olarak kaydedilmiştir. Köyün nüfusu Rus idaresinde gidere artmış, 1896’da 397 kişiye, 1906’da 482 kişiye ulaşmıştır (3; 6:115).
Tskarostavi’nin yeniden Türkiye sınırlarında kalmasından 14 yıl sonra, 1935 genel nüfus sayımında “Zigaristav” olarak kaydedilen köyde 704 kişi yaşıyordu (7:404). 1955 yılından kısa bir süre sonra adı Öncül olarak değiştirlen köyde günümüze yaklaşık 300 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Tskarostavi’deki bir kilisenin 6. yüzyılda inşa edilmiş olması, buranın çok eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Tskarostavi Kilisesi, buradaki piskoposluk merkezinin kilisesiydi. Tskarostavi Piskoposluğu, Gürcü Kilisesi’nin 13 piskoposluğu arasında yedinci sırada yer alıyordu (8:224).
Bir derenin başında yer alan Tskarostavi, Kral Vahtang Gorgasali döneminden itibaren Gürcü Krallığı, geç orta çağda da birleşik Gürcü Krallığı’nin parçalanması sırasında ortaya çıkan Gürcü prensliği Samtshe-Saatabago‘nun (1268-1625) sınırları içinde kaldı. 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlıların eline geçen Tskarostavi, Osmanlı idaresinde Çıldır livasında, Zğarostav adıyla Kenarbel nahiyesine bağlı bir köydü (1:I.286; III.414-415). Köyde iki adet keten tohumundan yağ çıkaran bezirhane vardı.
Uzun süre Osmanlı yönetiminde kalan Tskarostavi, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusya İmparatorluğu’nun egemenliğine girdi. Rus idaresinde Kars oblastı içinde, Ardahan sancağının (okrug) Çıldır kazasına (uçastok) bağlı bir köydü. Aynı zamanda bu kazaya bağlı olan ve 13 köyden oluşan bir nahiye (маркяз / merkez) idi. Tsakorstavi nahiyesi, Tsakorstavi köyü dışında, Ampuri, Vaşlobi, Zarabük, Kenarbel, Kartanahevi, Kotasi, Mgeltsihe, Tataleti, Hamaşi, Çaisi, Çamardo ve Çoleti köylerini kapsıyordu (3).
Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli’nin verdiği bilgiye göre Tskarostavi köyünde 57 hanede 437 Müslüman Gürcü yaşıyordu. Köyün ortasında, Gelati Kilisesi’nden biraz daha küçük, ama ona benzeyen bir kilise vardı ve kilisedeki duvar resimleri tamamen korunmuştu (9). Martvileli’nin Osmanlı döneminde Müslümanlaştırılmış olan nüfusu Gürcü olarak kabul ettiği anlaşılmaktadır.
Tskarostavi, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin hemen sonrasında Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (10:II.41).
Tskarostavi / Öncül, 1992’den önce Kars, bu tarihten sonra Ardahan iline bağlı Çıldır ilçesinin bir köyüdür.
TARİHSEL YAPILAR
Eski piskoposluk merkezi olan Tskarostavi’de piskoposluk kilisesinin ilki 6. yüzyılda inşa edilmiştir. 10. yüzyılda yeniden inşa edilen Tskarostavi Kilisesi, kubbeli bir yapıydı. 1900’lerin başlarında büyük ölçüde sağlam olan kilise 1970’lerde yıkılmış ve yerine cami inşa edilmiştir. Köydeki tarihsel yapılardan bir diğeri ise, tek nefi bir yapı olan köy kilisesidir. Piskoposluk kilisesinin kuzeyinde bulunan yapıdan geriye sadece yıkıntılar kalmıştır. Köyde ayrıca kare planlı (43 × 40 m) bir kale vardır. Köyün merkezinin 1,7 km güneyinde, bir tepenin yamacın bulunan kale, tamamen yıkılmıştır (8:224, 501). Ardanuç’un Çedila köyündeki Gürcü manastırının adı da Tskarostavi’dir.
Kurtkale’den Tskarostavi köyüne geçtim. Burada 57 hanede 437 Müslüman Gürcü yaşıyor. Burada köyün ortasında, Gelati Kilisesi’nden biraz daha küçük, ama ona benzeyen bir kilise var. Kilisedeki duvar resimleri tamamen korunmuş. Bu kilisede, iç mekânda olduğu gibi dışında da Gürcüce Hutsuri alfabesiyle yazılar var. Bu kilise çok temiz biçimde korunmuş. Köyün Müslüman Gürcülerinden Şerif Ağa Sadiridze köyün hocasından kiliseyi temiz tutmasını istemiş. (Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 3 Ekim 1917, sayı. 216.)
KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979.
3. ^ “Çıldır kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
5. ^ Köylerimiz, İçişleri Bakanlığı yayını, Ankara, 1968.
6. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
7. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
8. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
9. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 3 Ekim 1917, sayı. 216.
10. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
TAO-KLARCETİ 