Kontromi

KONTROMİ (Gürcüce: კონტრომი; okunuşu: “kont’romi”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Artvin iline bağlı Ardanuç ilçesinin bir köyüdür. Adı 1925 yılında Yolağzı olarak değiştirilmiştir.

Kontromi, Ardanuç’un kuzeydoğusunda yer alır. Bu kasabaya 27 km uzaklıktadır. Çevresinde Aşağı Samtskaro (Aşağı Irmaklar), Ustameli (Ustalar) ve Soliana (Yaylacık) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Bugün Yolağzı olarak bilinen köyün en eski adı Kontromi’dir (1:187). Bu yer adı Gürcüceden Türkçeye Kontrom olarak girmiştir. Nitekim 1574 ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterleri ile Artvin vilayeti üzerine 1927 tarihli Osmanlıca bir yayında Kontrom (قونتروم) olarak geçer (2:35; 3:115). Ruslar da 1886 yılında köyü Kontrom (Контром) adıyla kaydetmiştir (4).

Kontromi’nin (კონტრომი) anlamı konusunda net bir bilgi kaynaklarda yer almamıştır. Bununla birlikte köyün tarihsel olarak bir Gürcü yerleşmesi olduğu bilinmektedir. Öte yandan köyde Çançkari (ჩანჩქარი), Patarakana (პატარაყანა), Çiçoçala (ჭიჭოჭალა), Tilebikana (თილებიყანა), Nakorevi (ნაყორევი), Laşe (ლაშე), Saburte (საბურთე), Nahakhevi (ნახალხევი), Sindisgomi (სინდისგომი), Serikana (სერიყანა) gibi yer adları da buranın bir Gürcü yerleşmesi olduğunu göstermektedir (1:187).

DEMOGRAFİ
Kontromi’nin erkek döneme ait nüfus bilgisi, 1574 ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterleri üzerinden verilebilir. 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan ile 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterlerine göre köyde 7 hane (yaklaşık 35 kişi) yaşıyordu. İki defterde de nüfusun tamamı Hristiyan olarak kaydedilmiştir. Kontromi köyü halkının bu tarihlerden sonra Müslüman olduğu bu kayıtlardan da anlaşılmaktadır. Osmanlı idaresinin 1835 yılında askere alma ve vergi toplama amacıyla yaptığı erkek nüfusu tespitinde ise, Kontromi’de 13 hanede 43 erkek yaşıyordu. Ancak köyün toplam nüfusunu bulmak için erkek sayısı kadar kadın eklenmesi gerekir. Bunun sonucunda Kontromi’nin toplam nüfusunun 86 kişiden oluştuğu ortaya çıkar (2:35, 38).

Doksanüç Harbi’nin (1877-1878) ardından başlayan Rus idaresinde Karsnia nahiyesinin (сельское общество: kırsal topluluk) beş köyünden biri olan Kontromi’nin 1886 yılındaki nüfusu 124 kişiden oluşuyordu. Karsnia nahiyesinin ve Kontromi’nin nüfusunun tamamı Gürcülerden oluşuyordu (4). Rus idaresinden sonra köyün nüfusu azalmıştı ve 1922 yılında Artvin livasında yapılan tespite göre Kontromi’de 17 hanede yaşayan 93 kişi kalmıştı. Bir Gürcü köyü olan Kontromi’nin nüfusunun tamamı bu tespitte “Türk” olarak yazılmıştır (5). Rus idaresi sırasında nüfusun bir kısmı Osmanlı ülkesine göç etmiş olmalıdır.

Kontromi’nin nüfusu sonraki yıllarda biraz artmış ve 1935 genel nüfus sayımında 132 kişiye ulaşmıştır (6:394). Günümüzde ise köyde yaklaşık 40 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Kontromi, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı topraklarını oluşturan Klarceti’nin yerleşmelerinden biridir. Köyün bulunduğu Artanuci bölgesini Osmanlılar 1551 yılında Gürcülerden ele geçirdi. Hemen ardından Ardanuç livası kuruldu ve yaklaşık olarak bugünkü Ardanuç ilçesi topraklarını kapsayan bölge Ardanuç nahiyesi olarak bu livaya bağlandı. Kontromi de bu nahiyenin 58 köyünden biriydi. Ancak Ardanuç nahiyesinde 1574’te 8 köy, 1595’te de 11 köy boş olarak kaydedilmiştir. Ardanuç nahiyesinin küçük köylerinden biri olan Kontromi’nin 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan ile 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterlerine göre Hristiyan (Gürcü) köyü olduğu anlaşılmaktadır (2:35).

Kontromi, üç yüz yılı aşkın bir süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusların eline geçti. Rus idaresinde Artvin sancağının (okrug) Ardanuç kazasına (uçastok) bağlı Karsnia nahiyesinin (сельское общество: kırsal topluluk) beş köyünden biriydi (4). Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rus idaresinin sona ermesinden bir süre sonra, bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. 1921 yılında, Sovyet Rusya’nın Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti, Artvin ve Ardahan bölgelerini boşaltması için Gürcistan hükümetine ültimatom verdi. Gürcistan hükümetinin bu iki bölgeden çekilmesi üzerine Kontromi köyü fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması uyarınca da köy Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41).

Kontormi, 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus tespiti sırasında, “Kontrom” adıyla bu livanın merkez kazasına bağlı Ardanuç nahiyesinin bir köyüydü (5). Kontromi / Kontrom Türkçe olmadığı için köyün adı 1925 yılında “Yolağzı” olarak değiştirildi (8:141). Kontromi, 1935 genel nüfus sayımında, Rize ve Artvin vilayetlerinin birleştirilmesiyle kurulmuş olan Çoruh vilayetinin Artvin kazasına bağlı Ardanuç nahiyesinin köylerinden biriydi (6:394). Türkçe Kontrom adı zaman içinde “Kontron” olarak yazılmıştır. Adının değişmiş olmasına karşın, köyün eski adı yeni adıyla birlikte, “Yolağzı (Kontron)” biçiminde resmi yayınlarda uzun süre kullanılmıştır (9).

KAYNAKÇA:
1. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016. 
2. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016. 
3. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
4. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
5. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104. 
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
8. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci baskı 1927). 
9. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.