Vartelia

VARTELİA (Gürcüce: ვარტელია; okunuşu: “vart’elia”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Artvin ilinin Ardanuç  ilçesine bağlı bir köydür. Adı 1925 yılında Beratlı olarak değiştirilmiştir.

Vartelia, Ardanuç’un kuzeydoğusunda yer alır. Bu kasabaya 9 km uzaklıktadır. Çevresinde Hemogreti (Hamurlu), Unishevi (Kızılcık) ve Bica (Tütünlü) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Bugün Beratlı adını taşıyan köyün eski adı, Vartelia’dır. Vartelia Gürcüce kaynaklarda Vardaila (ვარდაილა), Vardelia (ვარდელია), Vartalia (ვართალია) gibi farklı biçimlerde de geçer (1:178). Artvin vilayeti üzerine 1927 tarihli Osmanlıca kaynakta ise, Vartalya (وارطایا) biçiminde yazılmıştır (2:116). 93 Harbi’nin (1877-1878) ardından Artvin bölgesine hakim olan Ruslar da köyü Vartelia (Вартелиа) adıyla kaydetmiştir (3).

Vartelia adının zaman içinde değişime uğramış olduğu farklı biçimlerde yazılmasından anlaşılmaktadır. Vardelia (ვარდელია) biçiminde yazılması, köyün adının Gürcüce “vardi” (ვარდი: gül) kelimesiyle ilişkili olduğuna işaret edebilir (4:264). Bununla birlikte köyde Vanati (ვანათი), Sathe (სათხე), Klditavi (კლდითავი), Nakapi (ნაკაფი) gibi Gürcüce yer adları, Vartelia’nın tarihsel olarak bir Gürcü yerleşmesi olduğunu göstermektedir (5:181).

DEMOGRAFİ
Vartelia köyü, komşu köyler Unishevi ve Bica‘nın aksine, 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan ile 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterlerinde yer almamıştır (1:34-36). Bundan dolayı 16. yüzyıldaki nüfusu bilgisi mevcut değildir. Köyün görece erken döneme ait nüfusu, 1886 yılındaki Rus tespiti üzerinden verilebilir. Bu tespite göre köyde 248 kişi yaşıyordu. Nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmişti (3).

Artvin bölgesinin Gürcistan tarafından Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 Artvin livasında yapılan tespite göre, “Vardayla” olarak kaydedilmiş olan köyde, 31 hanede, tamamı “Türk” olarak yazılan 122 kişi yaşıyordu (6). Köyün nüfusu 1935 genel nüfus sayımında 178 kişiden yükselmişti (7:51). Günümüzde Vartelia’nın nüfusu yaklaşık 60 kişiden oluşmaktadır.

TARİHÇE
Vartelia, orta çağda Gürcistan’ın güneybatı kesimini oluşturan tarihsel bölgelerden biri olan Klarceti‘de yer alır. Osmanlı Devleti bu bölgeyi, 1549 yılındaki Gürcistan seferinin ardından Gürcülerden ele geçirdi. Komşu köyler Unishevi (bugün Kızılcık) ile Bica (bugün Tütünlü) 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan ve 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterinde yer almasına karşın, Vartelia adı bu kayıtlarda geçmemektedir (1:34-36). Bununla birlikte 93 Harbi’nin (1877-1878) ardından Ruslar Artvin bölgesini ele geçirdiğinde Vartelia’nın bir yerleşme olduğu görülmektedir (3).

Rus idaresinde Vartelia, 1886 yılındaki nüfus tespitine göre Artvin sancağının (okrug) Ardanuç kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kaza içinde Unishevi nahiyesinin (сельское общество: kırsal topluluk) yedi köyünden biriydi (3). Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’ın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü hükümetinin Artvin ve  Ardahan bölgelerinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Vartelia köyü Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41).

Vartelia, 1922 nüfus cetveline göre Artvin livasının (sonra vilayet) Ardanuç nahiyesine bağlıydı. Vartelia adı, “Türkçe kökenli olmadığı” için 1925 yılında Beratlı olarak değiştirildi (9:142). 1935 genel nüfus sayımında Vartelia, Rize ve Artvin vilayetlerinin yerine kurulmuş olan Çoruh vilayetinin Artvin kazasının Ardanuç nahiyesine bağlıydı (7:51). Adının değişmesine rağmen köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Beratlı (Vartelya)” biçiminde geç döneme kadar resmi yayınlarda kullanılmıştır (10).

KAYNAKÇA:
1. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016. 
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927. 
3. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça). 
4. ^Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013.
5. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016. 
6. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104. 
7. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.  
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt. 
9. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927). 
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.