TATALETİ (Gürcüce: თათალეთი; okunuşu: “tataleti”), tarihsel Tao-Klarceti bölgesinin Cavaheti kısmında yer alan yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Çıldır ilçesinde yer alır ve adı Baltalı olarak değiştirilmiştir.
Tataleti, Çıldır kasabasının 50 km kuzeyinde, Tataleti Deresi kıyısında ve Gürcistan sınırında yer alır. Yakınlarında Hamaşi (Ağıllı) ve Maçveti (Yamaçlı) köyleri bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Tataleti, köyün bilinen en eski adıdır. Bu ad erken Osmanlı tahrir defterlerine Tatalit (تاتالیت) olarak girmiştir (1:I.260; 2:282). 93 Harbi’nde (1877-1878) bölgeyi ele geçiren Ruslar ise, 1886 tarihindeki nüfus sayımında köyün adını Tatolet (Татолет) olarak kaydetmiştir (3). Köyün yeniden Türkiye sınırları içinde kalmasından sonra adı Tatalit (طاطالیت) olarak yazılmıştır (4:764).
Tataleti’nin anlamına ilişkin kesin bir bilgi mevcut değildir.Bununla birlikte adının Gürcüce bir sonekle (−ეთი / −eti) bitmesi, Tataleti’nin Gürcüce bir yer adı olduğunu göstermektedir. Tataleti’nin adı 1955 genel nüfus sayımında “Tatalit”, 1960 genel sayımında ise “Baltalı (Tatalit)” olarak verilmiştir. Bu köyün adının 1960 yılından kısa bir süre değiştirilmiş olduğunu göstermektedir (5;6).
DEMOGRAFİ
Tataleti’nin hane bazında ilk nüfus bilgileri 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine dayanmaktadır. Bu deftere göre köyün nüfusu 7 haneden oluşuyordu. Her hanenin 5-8 kişiden oluştuğu kabul edilirse, Tataleti’de o tarihte 35-56 arasında insanın yaşadığı söylenebilir. Vergi yükümlüsü olarak Camaspa veled-i Zaraspa, Kara veled-i Kubad, Şirin veled-i Piran gibi erkek adları kaydedilmişti. Yedi hanenin de ispenç vergisi vermekle yükümlü kılınmış olması, Tataleti’nin bir Hıristiyan köyü olduğunu göstermektedir (1:I.260; II.256).
Tataleti köyünde kadın ve erkek nüfusu ilk kez Rus idaresinde birlikte tespit edilmiştir. 1886’da yapılan bu tespite göre köyün nüfusu 232 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir. Köyün nüfusu giderek artmış 1896’da 315, 1906’da 385 kişiye ulaşmıştır (3; 7:115).
Tataleti’nin Türkiye sınırlarında kalmasından sonra da nüfusunun hızla arttığı görülmektedir. 1935 genel nüfusu sayımında 418 kişiden oluşan köyün nüfusu, 1955’te 535 kişiye ulaşmıştır (6).
TARİHÇE
Tarihsel Tao-Klarceti’nin Cavaheti kısmında yer alan Tataleti’nin kuruluşuna dair bilgi yoktur. Buradaki kale ve kiliselerin tümünün inşa tarihi de kesin olarak bilinmemektedir. Tataleti’nin bulunduğu bölge erken ortaçağda Gürcü Bagrationi hükümdarları tarafından yönetiliyordu. 11. yüzyılın sonlarına doğru bölgeye geçici olarak Büyük Selçuklular hakim oldu. Daha sonra birleşik Gürcistan Krallığı içinde kalan yöre, bu krallığın parçalanmasından sonra bir Gürcü devleti olan Samtshe-Saatabago (1268-1625) sınırları içinde kaldı. Köydeki kiliselerden biri de bu dönemde inşa edilmiştir. 16. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlılar Samtshe-Saatabago topraklarının büyük bölümünü ele geçirip bu bölgeyi Çıldır Eyaleti haline getirdiler. Tataleti de bu eyaletin içinde yer aldı. 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine göre Tataleti, Ahalkalak livasında Niyaliskur nahiyesine bağlı bir köydü. 93 Harbi’nden önece Osmanlı-Rus sınırı Tataleti’den geçiyordu.
Tataleti, uzun süre Osmanlı idaresinde kaldıktan sonra 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Çarlık Rusyası’nın eline geçti. Rus idaresinde Tataleti Kars oblastının Ardahan sancağına (okrug) bağlı Çıldır kazasında (uçastok) bir köydü. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin hemen sonrasında Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41).
Tataleti, yeniden Türkiye sınırları içinde kaldıktan sonra Kars vilayetinin Çıldır kazasına bağlıydı. Ardahan’ın 1992 yılında il olmasından sonra Çıldır da bu ile bağlandı ve Tataleti de Ardahan’ın köylerinden biri haline geldi.
TATALETİ
“Tataleti, Ampuri’nin kuzeyinde, eskiden Osmanlı-Rus sınırı olan Tataletistskali adlı derenin kıyısında yer alır. Köyde iki kilise bulunmaktadır. Bunlardan biri, köylülerin kullandığı yolun kıyısında, iri kesme taşlardan inşa edilmiştir. Bugün bu kilise neredeyse tamamen yıkılmıştır. Sadece güney duvarının bir kısmı ayaktadır. Diğer kilise Tataleti köyünün merkezindedir. Büyük bir taş dışında, dış duvar taşlarının tümü sökülmüştür. İç duvarı da dökülmektedir. Küçük ve sıradan bir kilisedir.” (1902)
Ekvtime Takaişvili, Eserleri (Gürüce-Rusça), Tiflis, 2017.
TARİHSEL YAPILAR
Tataleti’de iki kilise ile bir kalenin varlığı bilinmektedir. Bu iki köy kilisesinden biri 14-15. yüzyılda inşa edilmiştir. Köyün kuzey kesiminde, Gürcistan-Türkiye sınırına yakın bir yerde bulunan bu tek nefli yapı günümüzde büyük ölçüde ayaktadır. Köyün merkezinde bulunan diğer köy kilisesi de tek nefli bir yapıdır. Tarihi bilinmeyen bu kiliseden geriye sadece yıkıntılar kalmıştır. Gürcü mimarisi üzerine çalışmalarıyla tanınan Fahriye Bayram bu iki kiliseyi Ardahan’daki tek nefli kiliseler arasında sayar. Tataleti Kalesi ise, köyün merkezinin 600 metre güneydoğusunda bulunmaktadır. Yığma taş usulüyle inşa edilmiş olan dikdörtgen planlı (90 × 45 m) kale, güçlü surlara sahip olmasıyla dikkat çekicidir (9:220-221, 400; 10).
KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979.
3. ^ “Çıldır kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
5. ^ 1955 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1961.
6. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963.
7. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
9. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
10. ^ Fahriye Bayram, “Ardahan’ın Gürcü Mimarisi İçerisindeki Yeri“.
TAO-KLARCETİ 