Taşbaşı

TAŞBAŞI – Tarihsel Palakatsio bölgesindeki yerleşimlerden biridir. Günümüzde Kars ilinin Arpaçay ilçesine bağlı bir köydür.

Etimoloji: Taşbaşı, bu yerleşimin bilinen en eski adıdır. Nitekim 1886 Rus nüfus sayımında Daş-Baş (Даш-башъ) ve 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Taş Başı (طاش باشی) olarak geçer.^[1][2] Taşbaşı köyünün kuruluşu, eski bir yerleşimin yerinde mi ortaya çıktığı, varsa eski adının ne olduğu hakkında mevcut kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Bununla birlikte köyde kilisenin varlığı, köyün eski nüfusunun Hristiyanlardan oluştuğunu göstermektedir.^[3]

Tarihçe: Taşbaşı köyünün bulunduğu tarihsel Palakatsio bölgesi ortaçağda Gürcistan’ın sınırları içinde kalıyordu. Nitekim Osmanlılar bu bölgeyi 16. yüzyılın ikinci yarısında Gürcülerden ele geçirmiştir. Köyde eski bir kilisenin varlığı, bu yerleşimin eskiden bir Hristiyan köyü olduğunu göstermektedir.^[4]

Taşbaşı köyünün bugünkü sınırları içinde bulunan ve terk edilmiş bir yerleşim olan Lelusi, 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defterine göre 10 Hristiyan haneden oluşan bir Gürcü köyüydü.^[5][6]Ancak bu defterde Taşbaşı adı geçmemektedir. Çıldır Eyaleti‘nin 1694-1732 dönemini kapsayan Osmanı cebe defterinde de Taşbaşı köyünün kaydı bulunmamaktadır. Bu tespitler, Taşbaşı köyünün veya adının geç tarihte, Osmanlı döneminde ortaya çıktığını göstermektedir.^[7][8]

Taşbaşı köyü, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı‘nın ardından imzalanan Berlin Antlaşması uyarınca Osmanlı Devleti tarafından Rusya’ya bırakıldı. Rus idaresinin 1886 nüfus tespitinde Daş-Baş (Даш-башъ) şeklinde kaydettiği yerleşim, Ardahan sancağının Çıldır kazasına bağlı Çala nahiyesinin dokuz köyünden biri ve bu nahiyenin idari merkeziydi. Köyün nüfusu, 107’si erkek ve 91’i kadın olmak üzere, 11 hanede yaşayan 198 kişiden oluşuyordu. Bir hane hariç nüfusun tamamı Karapapak olarak kaydedilmiştir. Bir hanede ise, 7’si erkek ve 5’i kadın olmak üzere, 12 Kürt yaşıyordu.^[9] Çıldır kazasının diğer köylerinde olduğu gibi Karapapaklar Taşbaşı köyüne Kazah ve Borçalı mezralarından göç edip gelmişlerdi.^[10]

Gürcü gazeteci V. Koptonaşvili Temmuz 1894’te Aradahan sancağına seyahat ettiğinde, adını Taş-Başi (ტაშ-ბაში) şeklinde yazdığı köyde de bulunmuştur. Koptonaşvili’nin verdiği bilgiye göre Taşbaşı köyünün hemen aşağısında Çıldır Gölü’nde çıkan bir akarsu Kars’a doğru akıyordu. Karsa giden yol bu noktada akarsuyun üzerinden geçiyor ve burada taş köprü bulunuyordu. Köprü, bölgedeki Gürcü kiliselerinde kullanılan taşlara benzer taşlarla inşa edilmişti. Yerel halktan bir kısmı köprünün Kraliçe Tamar döneminde, bir kısmı da Osmanlı döneminde inşa edildiğini belirtmiştir.^[11]

Taşbaşı köyü, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesine göre, Kars vilayetinin Çıldır kazasına bağlı Cala nahiyesinin köylerinden biriydi.^[12] 1940 genel nüfus sayımında köy aynı idari statüye sahipti ve nüfusu 440 kişiden oluşuyordu.^[13] 1965 genel nüfus sayımında köyün nüfusu 727 kişiye çıkmıştı ve bu nüfus içinde 111 kişi okuma yazma biliyordu. Bu tarihte Taşbaşı, Arpaçay ilçesine bağlı köylerden biriydi.^[14]

Taşbaşı köyünün bugünkü tınıları içinde, eski bir Gürcü manastırı olan Lelusi Manastırı dışında, bir kilisenin varlığı bilinmektedir. Bu kilise köyün camisinin olduğu yerde bulunuyordu. Köylüler Taşbaşı Kilisesi’nin yerini caminin 200 metre kuzeyinde göstermekle birlikte burada kiliseye ait herhangi bir ize rastlanmamıştır.^[15]
*