Agara

AGARA (Gürcüce: აგარა; okunuşu: “agara”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin merkez ilçesinin bir köyüdür. Adı 1925 yılında Ağıllar olarak değiştirilmiştir.

Agara, Artvin kentinin doğusunda yer alır. Kente 74 km uzaklıktadır. Ardanuç ilçesi sınırında bulunan Agara’nın çevresinde Boselta (Okumuşlar), Gurcani (Derinköy) ve Hezori (Hızarlı) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Bu yerleşmenin bilinen en eski adı, Agara’dır. Gürcüce bir yer adı olan Agara, Türkçe kaynaklarda da aynı biçimde, Agara (اكرە veya آكارا) olarak geçer (1:III.53; 2:113). 93 Harbi’nin (1877-1878) ardından Klarceti bölgesine hakim olan Ruslar da köyün adını Agara (Агара) olarak kaydetmiştir (3).

Agara (აგარა) Gürcüce yaygın bir yer adıdır ve eski Gürcücede “köy”, “tarla”, “ova”, “kasaba” gibi anlamlara gelir (4). Günümüzde “agaraki” (აგარაკი) anlamında kullanıldığında “agara”, yazlık, yayla anlamına gelmektedir. Klarceti bölgesinde bu adı taşıyan başka yerler de vardır (5:52). 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı mufassal defterde ise, Agara adını taşıyan sekiz köy kaydedilmiştir (1:III.53, 126, 141, 145, 200, 226, 371, 448). Öte yandan Agara’da bugüne kadar gelmiş Vartishevi (ვართისხევი), Kldistavi (კლდისთავი), Ğele (ღელე), Ortakapani (ორთაკაპანი), Şuaklde (შუაკლდე) gibi Gürcüce mevki adları, buranın eski bir Gürcü yerleşmesi olduğunu göstermektedir (6:181).

DEMOGRAFİ
Agara köyünün görece erken döneme ait nüfusu, 1886 tarihli nüfus tespiti üzerinden verilebilir. Rus idaresinin bu tespitine göre köyde 172 kişi yaşıyordu. Nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmişti (3). Köyün Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus tespitinde ise, köyde 22 hanede 65 kişi yaşıyordu. Bu tarihte de köyün nüfusunun tamamı “Türk” olarak yazılmıştır (7). Rus idaresi sırasındaki nüfusun üçte iki oranında azalmış olması dikkat çekicidir. Bu durum Agara’dan Osmanlı ülkesine göçle açıklanabilir. Öte yandan eski bir Gürcü yerleşmesi olan köyün nüfusunun bu tespitlerde “Türk” olarak kaydedilmiş olması, Gürcü nüfusunun asimile olduğu veya Agara’nın demografik yapısının değiştirildiği anlamına gelir.

Agara’da 1926 yılında 30 hanede 100 kişi kaydedilmiştir (2:114). 1935 genel nüfus sayımında Ağıllar adı geçmemektedir. Agara’nın bu tarihten önce Boselta (Okumuşlar) köyünün mahallesi haline getirildiği, 1953 yılında yeniden köye dönüştürüldüğü bilinmektedir (5:52). Nitekim 1955 genel nüfus sayımıdan Ağıllar köyü yer almış, nüfusu da 213 kişi olarak verilmiştir (8:142). Günümüzde köyde yaklaşık 40 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Agara, tarihsel Gürcistan’ı oluşturan bölgelerden biri olan Klarceti‘de yer alır. Osmanlı Devleti, bu köyü de kapsayan bölgeyi 16. yüzyılın ortalarında, birleşik Gürcistan Krallığı’ndan sonra buraya hakim olan ve Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe-Saatabago‘dan ele geçirdi. Agara, üç yüz yılı aşkın bir süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından Rusların eline geçti. Rus idaresinde Agara, Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kaza içinde Gurcani nahiyesinin beş köyden biriydi (3).

Agara köyü, Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’nın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcistan hükümetinin Artvin bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Agara Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41). Türkiye’ye bırakıldıktan sonra Artvin livasının (sonra vilayet) merkez kazasında Sirya nahiyesinin bir köyüydü (7).

Agara adı, Türkçe olmadığı için 1925 yılında Ağıllar olarak değiştirilmiştir. Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte uzun süre “Ağıllar (Ağara)” biçiminde resmi kayıtlarda kullanılmıştır (2:114). Agara, 1935 genel nüfus sayımından bir süre önce Boselta (Okumuşlar) köyünün bir mahallesi haline geirilmiştir. 1953 yılında Okumuşlar’dan ayrılarak ayrı bir köye dönüştürülmüştür (5:52).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927. 
3. ^ Artvin kazası (1886 Yılı) (Rusya).
4. “აგარაკ-ი, აგარა”, Eski Gürcü Dili Sözlüğü.
5. ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013.
6. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016. 
7. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104. 
8. ^ 1955 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1961. 
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.