Diagarmoçi

DİAGARMOÇİ (Gürcüce: დიაგარმოჩი; okunuşu: “diagarmoçi”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Artvin ilinin Ardanuç ilçesinde yer alır. Adı 1925 yılında Karlı olarak değiştirilmiştir.

Diagarmoçi, Ardanuç’un güneydoğusunda yer alır. Bu kasabaya 7 km uzaklıktadır. Çevresinde Mukeri (Tepedüzü), Harauli (Harmanlı), Aharşia (Akarsu), Şavgulari (Aşıklar) ve Metsageli (Müezzinler) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Bugün Karlı adını taşıyan köyün eski adı Diagarmoçi’dir. Bu yer adı Gürcüce kaynaklarda Diagarmoçi’nin (დიაგარმოჩი) yanı sıra Diakarmuçi / Diagarmuçi (დიაკარუჩი / დიაგარუჩი) biçiminde de geçer (1:80; 2:34, 38). Türkçeye Diyagormuç, Diyağarmış, Diyagarmiş gibi farklı biçimlerde girmiştir. Nitekim Artvin vilayeti üzerine 1927 yılında yayımlanan Osmanlıca bir kaynakta Diyakarmuç / Diyagarmuç (دیاكرموچ) olarak yazılmıştır (3:115; 4). 93 Harbi’nde (1877-1878) Artvin bölgesini ele geçiren Ruslar ise, köyü Diakurmuç (Диакурмуч) adıyla kaydetmiştir (5).

Farklı biçimlerde yazılan Daigarmoçi’nin anlamı konusunda kesin bir bilgi mevcut edildir. Bununla birlikte köydeki Vakeni (ვაკენი), Korancauli (ყორანჯაული), Sasireti (სასირეთი), Masrevani (მასრევანი), Çolketi (ჩოლქეთი), Coti (ჯოთი), Sathe (სათხე), Çiço (ჭიჭო) ve Zeubani (ზეუბანი) gibi yer adları köyün bir Gürcü yerleşmesi olduğuna işaret etmektedir (1:184).

DEMOGRAFİ
Diagarmoçi köyünün erken döneme ait nüfus bilgisi, 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defteri üzerinden verilebilir. Bu detrere göre köyün nüfusu 12 haneden (yaklaşık 60 kişi) oluşuyordu. Nüfusun tamamı Hristiyan olarak kaydedilmişti. Sonraki yirmi yıl içinde köyün nüfusu iki hane azalmış ve 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterine köyde 10 hane (yaklaşık 50) kalmıştı. Bu tarihte 8 hane Hristiyan, 2 hane Müslüman olarak kaydedilmiştir (2:34). Diagarmoçi halkının 16. yüzyılın sonundan itibaren Müslüman olduğu bu kayıttan anlaşılmaktadır.

Osmanlı idaresinin askere alma ve vergi tahsil etme amacıyla 1835 yılında gerçekleştirdiği nüfus tespitinde Diagarmoçi’de 32 hanede 87 erkek yaşıyordu. Bu tarihte Osmanlı idaresi sadece erkek nüfus tespit ediyordu. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, köyün toplam nüfusunun 174 kişiden oluştuğu ortaya çıkar (2:38). Nitekim Rus idaresi 1886 yılında köyde 258 kişi tespit etmiştir. Bu tespitte nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir. Bir Gürcü yerleşmesi olan köyün nüfusunun “Türk” olarak kaydedilmiş olması, demografik yapının değişmesi veya Müslüman olmuş Gürcüler bu adla kaydedilmiş olmasıyla açıklanabilir. Bu sırada Diagarmuçi, hem köyün hem de bir nahiyenin adıydı. Diagarmuçi nahiyesi (сельское общество: kırsal topluluk), Aharşia, Diagarmoçi, Kaşıkçı, Metsageli, Hertvisi ve Şavgulari olmak üzere altı köyü kapsıyordu ve nüfusu 828 kişiden oluşuyordu (5).

Artvin bölgesinin Gürcistan tarafından Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus tespitine göre Diagarmoçi köyünde 35 hanede 123 kişi yaşıyordu. Bu tespitte de nüfusun tamamı “Türk” olarak yazılmıştır (6). 1935 yılına gelindiğinde, köyün nüfusu 268 kişiye yükselmişti (7:218). Bu sürede nüfusun iki kat artmış olması, köye yeni bir nüfusun yerleştirildiği göstermektedir. Günümüzde köyde yaklaşık 65 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Diagarmoçi, orta çağda Gürcistan’ı oluşturan bölgelerden biri olan Klarceti‘de yer alır. Osmanlılar Diagarmoçi köyünü, birleşik Gürcü Krallığı’nın ardından bu bölgeye hakim olan Samtshe Atabeyliği’inden 1551 yılında ele geçirdi. Ardından Ardanuç bir livaya dönüştürüldü ve Diagarmoçi de bu livanın Ardanuç nahiyesine bağlandı. 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defterinde Diagarmoçi’nin bir Hristiyan (Gürcü) köyü olduğu görülmektedir. Diagarmoçi halkı 16. yüzyılın sonundan itibaren Müslüman olmaya başlamıştır (4:35, 38).

Diagarmoçi, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın sonucunda Rusların eline geçti. Rus idaresinde Diagarmoçi, Artvin sancağının (okrug) Ardanuç kazasında (uçastok) hem köyün hem de bir nahiyenin adıydı. Diagarmuçi nahiyesi (сельское общество: kırsal topluluk), Aharşia, Diagarmoçi, Kaşıkçı, Metsageli, Hertvisi ve Şavgulari olmak üzere altı köyü kapsıyordu. Diagarmuçi köyü, nüfus açısından bu nahiyenin en büyük yerleşmesiydi (5).

Diagarmoçi, Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’ın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü hükümetinin Artvin ve Ardahan bölgelerinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Diagarmoçi Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41).

Diagarmoçi, 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus tespiti sırasında Artvin livasının Ardanuç nahiyesine bağlıydı (6). Diagarmoçi / Diyagarmuç Türkçe olmadığı için köyün adı 1925 yılında Karlı olarak değiştirildi (9:142). 1935 genel nüfus sayımında, Rize ve Artvin vilayetlerinin yerine kurulmuş olan Çoruh vilayetinin Artvin kazasının Ardanuç nahiyesinin köylerinden biriydi (7:218). Köyün eski adı zaman içinde “Diyagarmiş”e dönüşmüştür. Adının değişmiş olmasına karşın, köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Karlı (Diyagarmiş)” biçiminde geç döneme kadar resmi yayınlarda kullanılmıştır (4).

TARİHSEL YAPILAR
Diagarmoçi köyünde varlığı bilinen tek tarihsel yapı, Diagarmoçi Kilisesi’dir. Yıkılmış olan bu kilisenin kalıntıları, köyün 2 km güneyinde, ormanlık alanda yüksekçe bir yerde bulunmaktadır. Yapıdan geriye harçlı duvar parçaları ve birkaç kesme taş kalmıştır. Köylüler bu kalıntıların olduğu yeri “Kilise Boynu” olarak adlandırmaktadır. Bu adlandırma da kilisenin buradaki varlığını doğrulamaktadır (1:80).

KAYNAKÇA:
1. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
2. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016. 
3. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927. 
4. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
5. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça). 
6. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104. 
7. ^  1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
9. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).