Erkinis

ERKİNİS (Gürcüce: რკინისი; okunuşu: “rk’inisi”), tarihsel Tao bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Artvin ilinin Yusufeli ilçesinin bir köyüdür. Köyün adı 1959 yılında Demirkent olarak değiştirilmiştir.

Erkinis, Yusufeli kasabasının kuzeydoğusunda, Çoruh Nehri kıyısında yer alır. Bu kasabaya 29 km uzaklıktadır. Çevresinde Piti (Tarakçılar), Oheri (Havuzlu), Tori (Esenyaka) gibi köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı, Rkinisi’dir (1:28). Bu ad Türkçeye Erkunis, Erkins ve Erkinis olarak girmiştir. Nitekim 1935 tarihli Osmanlı nüfus tespiti sırasında Erkunis (ارکونس) ve 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Erkins / Erkinis (اركنس) olarak kaydedilmiştir (2:I.334; 3:83). Daha geç tarihlerde de Türkçe Erkinis biçiminde yazılmıştır. Öte yandan Erkinis adı bazı Gürcüce kaynaklara da “Erkinisi” (ერკინისი) biçiminde girmiştir (4:59).

Rkinisi, “demir” anlamındaki Gürcüce “rkina” (რკინა) kelimesinden türemiştir ve “demiri olan yer”, “demirli” anlamına gelir. İki sessiz fonemle başladığı için Türkçede başına “e” harfi eklenmiştir. Köy üzerine bir çalışmada gündelik dilde, Türk dilli bir halk için telaffuzu zor “çarhala” (ჭარხალა; ç’arh’ala: pancar), “çançur” (ჭანჭური; ç’anç’uri: erik cinsi), “çili” (წილი; ts’ili: bit yumurtası) “çismatı” (წიწმატი; ts’its’mat’i; tere otu) gibi Gürcüce kelimelerin var olması da Erkinis’in eski bir Gürcü yerleşmesi olduğuna işaret etmektedir (5:59-84).

1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde Rkinis Hevi (რკინის ხევი) diye yer adının geçmesi, tarihsel Gürcü coğrafyasında Gürcüce demir anlamına gelen kelimeden türemiş başka yer adlarının da olduğunu göstermektedir (6:III.69). 1959 yılında adı değiştirilirken Gürcüce adına uygun biçimde Demirkent denmiştir. Bu tarihte büyükçe bir yerleşme ve nahiye merkezi olduğu için Demirköy değil de Demirkent adı uygun bulunmuş olmalıdır.

DEMOGRAFİ
Erkinis köyünün görece erken döneme ait nüfusu, Osmanlı idaresinin vergi tahsil etme ve askere alma amacıyla 1835 yılında gerçekleştiği nüfus tespiti üzerinden verilebilir. Bu tespitte köyde 38 hane ve 101 erkek yazılmıştır. Erkek sayısı kadar kadın da eklenince, Erkinis’te 202 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Bu tespitte hane başına ortalama 5,3 kişinin düştüğü görülmektedir. 1848 tarihinde ise köyün nüfusu 118 haneden (yaklaşık 590 kişi) oluşuyordu (2:I.334).

Yaklaşık yüzyıl sonra, 1940 genel nüfusu sayımında Erkinis nahiyesinin idari merkezi olan Erkinis köyünde 847 kişi, 10 köyü kapsayan Erkinis nahiyesinde ise 5.331 kişi yaşıyordu (6:170). Köyün nüfusu 1960 yılında 1.067 kişi, 1980 yılında da 827 kişi olarak tespit edilmiştir (8:76; 9). Günümüzde Erkinis’in nüfusu 280 kişiden oluşmaktadır.

TARİHÇE
Erkinis, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı bölümünü oluşturan bölgelerden biri olan Tao’nun önemli yerleşmelerinden biridir. Burada kale, kilise, yer altı sığınağı veya deposu gibi tarihsel yapı kalıntıları da köyün eski yerleşme olduğuna işaret etmektedir (9:138, 295). Bu yerleşme, birleşik Gürcistan Krallığı’ndan sonra Tao bölgesine hakim olan ve bir Gürcü devleti olan Samtshe-Saatabago’nun yönetimindeyken, 1549 tarihli Gürcistan seferiyle Osmanlılar ele geçirdi. Hemen ardından Tavusker sancağına bağlandı (2:I.334).

Erkinis, Osmanlı idaresinin 1835 yılında gerçekleştiği nüfus tespiti sırasında Çıldır eyaleti Tavusker sancağına bağlı bir köydü. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından Tavusker Rusya’ya bırakılınca, Erkinis de bir nahiye olarak Tortum kazasına bağlandı (2:I.334).

Erkinis 1928 tarihli Osmanlıca köy listesine göre Artvin vilayetinin Yusufeli ilçesine bağlıydı. Bu ilçesinin aynı adlı nahiyesinin de idari merkeziydi. Erkinis nahiyesi, Erkinis köyüyle birlikte 14 köyü kapsıyordu (3:83). 1940 genel nüfusu sayımında Çoruh vilayetinin Yusufeli kazasına bağlıydı (7:170). Erkinis adı, “yabancı kökten geldiği” için 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Demirkent olarak değiştirilmiştir (11:649). Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte bir süre daha “Demirkent (Erkinis)” biçiminde resmî kayıtlarda kullanılmıştır (9).

TARİHSEL YAPILAR
Erkinis’te tarihsel yapılar açısından oldukça köklü bir geçmişe sahiptir. Köy sınırları içinde iki kale, iki kilise ve bir adet da yeraltı yapılar topluluğu kılınmaktadır. Bu yapılara bir mağara ile köyün merkezinde tamamen ortadan kaldırılmış olan kiliseyi de eklemek gerekir.

Bu yapılardan biri, köyün merkezinin 6 km doğusunda yer alan ve eski yazılı kaynaklarda da adından söz edilen kaledir. Kale bir yamaçta bir kaya üzerinde inşa edilmiştir. Bu yapıdan geriye duvarları ve giriş kapısının bir bölümü kalmıştır. Bazı yazılı kaynaklarda bu yapı Tuharisi Kalesi olarak anılmıştır (4:59).

Kiliselerden biri, köyün 5,5 km doğusunda yer alır. Bir yamaçta inşa edilmiş olan kiliseden geriye resimli duvar kısımları kalmıştır. Yazılı kaynaklardan bu kilisenin tetrakonkhos tipi bir yapı olduğu bilinmektedir. Bu kiliseye ait ve üzerinde fresk ile Gürcüce yazı bulunan bir taşı, köydeki bir evin duvarında kullanılmıştır (4:60).

Köyün 6 km doğusunda eski yazılı kaynaklardan da bilinen bir mağara bulunmaktadır. Bu mağaranın girişinde taşlarla harç kullanılarak örülmüş bir duvar vardır. Köyün 5 km güneydoğusunda tek nefli bir yapı olan diğer kilisenin bazı kısımları bugüne ulaşmıştır.  Günümüze ulaşan bölümlerden biri, kilisenin sunağıdır. Bu kiliseden eski yazılı kaynaklarda da söz edilmemiştir (4:61).

Erkinis köyünün Soğuksu mahallesinde yeraltı yapıları bulunmaktadır. Sığınak veya depo olan yapıların sayısı yirmiyi bulmaktadır. Bu yeraltı yapılarının erzak depolamakta kullanıldığı bilinmektedir. Bugün de köylüler bu yeraltı depolarını aynı amaçla kullanmaktadır. Eski yazılı kaynaklarda bu yapılardan söz edilmemiştir (4:61).

Köyün merkezinin 500 metre kuzeybatısında ikinci bir kale vardır. Orta büyüklükte bir kale olan yapı, Çoruh Nehri’ne hakim bir kayanın üzerinde yer alır ve moloz taşlarla harç kullanılarak inşa edilmiştir. Kalenin Çoruh su yolunu kontrol etmek amacıyla inşa edilmiş olduğu söylenebilir (4:62).

Köyün merkezindeki caminin olduğu yerde bir başka kilisenin daha olduğu bilinmektedir. Bu kilise yıkılıp yerine cami inşa edilmiştir (4:61).

KAYNAKÇA:
1. ^  Neriman Albayrak,Yusufeli İlçesinin Hidronomi ve Toponomisi (Gürcüce), Tiflis, 2018.
2. ^ Taner Artvinli, Yusufeli Külliyâtı, İstanbul, 2013, 2 cilt.
3. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
4. ^ 2016 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2017.
5. ^ M. Adil Özder – Ali Özer, Her Yönüyle Erkinis, Adapazarı, 2013.
6. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
7. ^ 1940 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1944.
8. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963.
9. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
10. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
11. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.