ZARABUKİ (Gürcüce: ზარაბუქი; okunuşu: “zarabuki”), tarihsel Cavaheti bölgesinin yukarı kesiminde kalan yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Çıldır ilçesinde yer alır. Zamanla Zerebük’e dönüşen köyün adı 1959’da Dirsekkaya olarak değiştirilmiştir.
Zarabuki, Çıldır kasabasının kuzeyinde yer alır. Bu kasabaya 37 km uzaklıktadır. Hemen yakınında Hamaşi (Ağıllı) adlı köy bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Bugün Dirsekkaya adını taşıyan köyün bilinen en eski adı, Zarabuki’dir. Osmanlı idaresi, Gürcülerden ele geçirdiği bu yerleşmeyi 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı mufassal defterde Zarabuk (زارابوك) olarak kaydetmiştir (1:I.510, III.552). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde bu yer adının yazılış biçimi Zerebük’e (زەرەبوك) dönüşmüştür (2:764). Rus idaresi ise, 1886 yılındaki nüfus tespitinde köyü Zarabük (Зарабюк) adıyla kaydetmiştir (3).
Zarabuki adının anlamı konusunda belli başlı kaynaklarda bir tespit yapılmamıştır. Bununla birlikte Dirsekkaya köyünün idari sınırları içinde yer alan ve zaman içinde ortadan kalkmış olan Zegani / Zaki (ზეგანი / ზაქი) ve Tkemlobi (ტყემლობი) adlı yerleşmelerin Gürcüce adlar taşıması, Zarabuki’nin tarihsel olarak Gürcü yerleşmeleri bölgesinde bulunduğunu göstermektedir (1:I.298, 512; II.291, 500; III.428, 554; 4:184, 189).
DEMOGRAFİ
Zarabuki’nin hayli erken döneme ait nüfus bilgisi, 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı tahrir defteri üzerinden verilebilir. Bu deftere göre Zarabuki köyünde 11 hane (yaklaşık 55 kişi) yaşıyordu. Osmanlı Devleti’nin Hristiyan köylülerden aldığı ispenç vergisi ödemekle yükümlü hane reisleri Lomşira, Varazgul, Polada, Baduça, Hahuta, Zurab, Basila, Lomina gibi Gürcü erkek adları taşıyordu. Köyün nüfusunun tamamının Hıristiyan olduğu bu kayıttan anlaşılmaktadır. Zarabuki’de 1878 yılında 8 hane (yaklaşık 40 kişi) tespit edilmiştir (1: I. 510, II.497, III.552).
Dirsekkaya’nın bugünkü idari sınırları içinde yer alan ve zaman içinde ortadan kalkmış olan Tkemlobi köyünde bu tarihte 7 hane (yaklaşık 35 kişi) yaşıyordu. Bu köyde vergi vermekle yükümlü hane reisleri Gogiça, Şota, İvane, Goga, Batata Gürcü adları taşıyordu. Zegani olarak da bilinen Zaki’nin nüfusu ise, 12 haneden (yaklaşık 60 kişi) ibaretti. Bu köyün hane reisleri de İason, Giorgi, Gabriel, Vardzel, Basila, Revaza, Ruben ve İordane gibi Gürcü adları taşıyordu (1:I.298, 512; II.291, 500; III.428, 554).
Ardahan bölgesini 93 Harbi’nde (1877-1878) ele geçiren Rusların 1886 yılında gerçekleştirdiği tespite göre, köyde 182 kişi yaşıyordu. 154 kişi “Türk”, 28 kişi “Kürt” olarak kaydedilmişti. Rus idaresinde Zarabuki köyünün nüfusu, 1896’da 185 kişiye, 1906’da da 222 kişiye yükselmişti. Bu tespitlerde ise, köyün nüfusunun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir (3: 5:115). Bu kayıtlar Osmanlı döneminde veya Rus idaresi sırasında köyün demografik yapısının değişmiş olduğunu göstermektedir.
Zarabuki köyünde 1935 yılında 320 kişi yaşıyorken, günümüzde yaklaşık 100 kişi ikamet etmektedir (6:402).
TARİHÇE
Tarihsel olarak Cavaheti bölgesinin yerleşmelerinden biri olan Zarabuki köyünde, 10. yüzyıldan inşa edilmiş olan Zegani Kilisesi, buranın çok eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Erken orta çağda Gürcü Krallığı sınırları içinde bulunan köy, bu krallığın gücünü yitirmesinin ardından, uzun süre Samtshe-Saatabago‘nun (1268-1625) yönetiminde kaldı. Taş işçiliğin önemli eserlerinden sayılan Zegani Kilisesi’nin Gürcü Krallığı döneminde inşa dildiği anlaşılmaktadır.
Zarabuki 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlıların eline geçti. Gürcülerden ele geçirdiği için Osmanlı idaresinin Gürcistan Vilayeti olarak adlandırdığı toprakların 1595 tarihli tahriri olan Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan‘da Zarabuki, Ardahan-i Büzürg livasının Meşe nahiyesine bağlıydı. Bu defteri yayıma hazırlayan Gürcü Türkolog Sergi Cikia köyün Çıldır livasına bağlı Mgeltsihe köyüne yakın olmasına karşın, Meşe nahiyesine bağlanmış olduğunu belirtmiştir. Bu deftere göre köyde buğday ve çavdar tarımı ile arıcılık yapılıyor, domuz ve koyun besleniyordu (1: I.510, II.497, III.552).
Dirsekkaya’nın bugünkü idari sınırları içinde yer alan ve zaman içinde ortadan kalkmış olan Tkemlobi köyü Ardahan-i Büzürg livasının Meşe nahiyesine bağlıydı. Hristiyan bir nüfusa sahip olan köyün adı, Türkçede “yunus eriği” olarak bilinen Gürcüce “tkemali” (ტყემალი) kelimesinden gelir. 10. yüzyılda inşa edilmiş olan Zegani Kilisesi veya Zaki Kilisesi’nin bulunduğu köy, daha sonra ortadan kalkmıştır. Gürcüce bir yer adı olan Zegani (ზეგანი), “plato”, “düzlük” anlamına gelir.
Zarabuki, üç yüz yılı aşkın bir süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından Rusların eline geçti. Rus idaresinin 1886 yılında gerçekleştirdiği nüfus tespiti sırasında Ardahan sancağının (okrug) Çıldır kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazada Tskarostavi nahiyesinin (маркяз: merkez) 13 köyünden biriydi (3). Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından Zarabuki, bağımsız Gürcistan’ın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü hükümeti Ardahan ile Artvin bölgelerinden çekildi. Bunun sonucunda Zarabuki fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da köy Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41).
Zarabuki, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Zerebük (زەرەبوك) adıyla, Kars vilayetinin Çıldır kazasının Kurt Kala nahiyesine bağlıydı (2:764) 1935 genel nüfus sayımında aynı idari konuma sahipti (6:402). Zarabuki veya Zerebük adı, “yabancı kökten geldiği” için 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Dirsekkaya olarak değiştirilmiştir (8:787). Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte resmî kayıtlarda “Dirsekkaya (Zerebük)” biçiminde bir süre daha kullanılmıştır (9).
TARİHSEL YAPILAR
Dirsekkaya köyünün 1 km kuzeybatısında eskiden köyün kilise olan yapının kalıntıları bulunmaktadır. Köyün 1,2 km kuzeybatısında, bir tepenin üzerinde yığma taştan bir kalenin (38 × 26 m) kalıntıları bugüne ulaşmıştır. Kalenin içinde başka yapıların izleri mevcuttur. Tarihsel olarak Kavtarnagebi bölgesinde yer alan Zegani Kilisesi, günümüzde Dirsekkaya köyü sınırları içindedir. Bu yapı, 1902 yılında çok az zarar görmüş halde ayakta duruyordu. Zegani Kilisesi 1970 yılında dinamitle neredeyse tamamen yıkılmıştır (4:32; 10:220).
KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
3. ^ “Çıldır kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
5. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
8. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
9. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
10. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu(Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
TAO-KLARCETİ 