Nunusi

NUNUSİ (Gürcüce: ნუნუსი; okunuşu: “nunusi”), tarihsel Eruşeti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Ardahan ilinin Damal ilçesine bağlı bir köydür. Adı 1959 yılında İkizdere olarak değiştirilmiştir. Ortadan kalkmış bir köy olan Kençeti (კენჭეთი), bugünkü İkizdere köyü sınırları içinde bulunuyordu.

Nunusi, Damal kasabasının doğusunda yer alır. Bu kasabaya 7 km uzaklıktadır.

TARİHÇE
Bugün İkizdere olarak bilinen köyün eski adı Nunusi veya Munusi’dir. Gürcüce yer adı olduğu kabul edilen Nunusi (ნუნუსი) veya Munusi (მუნუსი), Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterinde Munus (مونوس) olarak geçer (1:III.541). 1694-1732 dönemini kapsayan Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır adlı cebe defterinde de köyün adının Munus (مونس) biçiminde geçtiği görülmektedir (2:266). Gürcüce Munusi’den girdiği tahmin edilen bu yer adı, daha geç dönemde Nunusi’ye dönüşmüştür. Geç dönem Gürcüce kaynaklarda da Nunusi (ნუნუსი) olarak da geçer (3:207). Birinci Dünya Savaşı yıllarında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, yaşlı köylülere dayanarak Nunusi adının Gürcü kadın adı Nunu’dan (ნუნუ) türediğini ve “Nunu’nun köyü” anlamına geldiğini yazar (4). 93 Harbi’nde (1877-1878) Eruşeti bölgesini ele geçiren Ruslar köyü 1886 yılında Nunus (Нунус) adıyla kaydetmiştir (5). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde de köyün adı Nunus (نونوس) olarak yazılmıştır (6:762).

Munusi veya Nunusi, tarihsel Gürcistan’ı oluşturan bölgelerden biri olan Eruşeti‘de yer alır. Eruşeti bölgesi, Gürcistan’ın en eski Hıristiyanlık merkezi olarak bilinmektedir (7). Munusi köyü, erken ve geç orta çağda Gürcü yönetimlerin egemenliğinde bulunuyordu. Osmanlılar bu yerleşmeyi 16. yüzyılın ortasında Gürcülerden ele geçirdi. Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine göre Munusi, Gürcistan Vilayeti içinde Ardahan-i Büzürg livasının Meşe nahiyesine bağlıydı. Köyün nüfusu 18 haneden (yaklaşık 90 kişi) oluşuyordu. Osmanlı Devleti’ne ispenç vergisi veren bu hanelerin reisleri, Batata, Eliazar, Zakara, İona, Mirza, Abram, Gogiça, Papuna, Maisura gibi çoğu Gürcüce olan adlar taşıyordu. Köyde buğday, arpa ve yonca tarımı ile arıcılık yapılıyordu (1:I.490; II.479; III.541).

Ruslar 93 Harbi’nde (1877-1878) ele geçirdiğinde köyün adı Nunus’a dönüşmüştü. Rus idaresinde Nunusi, Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazada Maçueti nahiyesinin (маркяз: merkez) köylerinden biriydi. Köyde 1886 yılında 156 kişi yaşıyordu ve nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmişti (5). Rus idaresi sırasında Nunusi’nin nüfusu artmış, 1896’da 255 kişiye, 1906’da 304 kişiye ulaşmıştır (8:111). Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli 1917 yılında Sakartvelo adlı gazetede köyde 32 hanede 352 Müslüman Gürcünün yaşadığını yazmıştır (4).

Nunus, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rusya’nın bölgeden çekilmesinden bir süre sonra, Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin Tiflis hükümetine verdiği ültimatom üzerine Gürcü idaresinin çekilmesinin ardından köy fiilen Türkiye’ye katıldı. Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin topraklarının işgal edilmesinin ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti’nin 16 Mart 1921’de imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Nunusi köyünü de kapsayan Ardahan ile Artvin bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı (9:II.489).

Nunusi köyü, 1928 yılında Kars vilayetinin Ardahan kazasının Damal nahiyesine bağlıydı (6:762). 1935 genel nüfus sayımında Posof kazasına bağlı Damal nahiyesinin bir köyüydü ve nüfusu 506 kişiden oluşuyordu (10:293). Munusi / Munus / Nunus “yabancı kökten geldiği” için köyün adı 1959 yılında 7267 sayılı kanunla İkizdere olarak değiştirilmiştir (11:733).

İkizdere’nin 3-4 km doğusunda megalit bir kalenin kalıntıları bulunmaktadır. Munusi Kalesi veya Nunus Kalesi olarak bilinen yapı, orta büyüklükte kaba yonu taşlarla inşa edilmiştir. Günümüze kalan duvarların yüksekliği 1-1,5 metre, kalınlığı 2 metre kadardır. Kalenin güneydoğu kısmı daha iyi durumdadır. Köylülerin verdiği bilgiye göre köyün merkezindeki caminin hemen yakınıda eski bir kilise bulunuyordu. Nitekim Konstantine Martvileli de 1917 yılında köyde kilise kalıntıları olduğunu belirtmiştir (12:44; 4).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979.
3. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu(Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
4. ^ Konstantine Martvileli, Sakartvelo gazetesi, 30 Eylül 1917, Sayı: 234.
5. ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
6. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları(Osmanlıca), İstanbul, 1928.
7. ^  Roland Topçişvili, Gürcülerin Etnik Tarihi ve Gürcistan’ın Tarihsel-Etnografik Bölgeleri (Gürcüce: ქართველთა ეთნიკური ისტორია და საქართველოს ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარეები), 2002.
8. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
9. ^  Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt.
10. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
11. ^  Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
12. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.