Sveti

SVETİ (Gürcüce: სვეტი; okunuşu: “svet’i”), Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin merkez ilçesinde yer alır ve adı 1925 yılında Seyitler olarak değiştirilmiştir.

Sveti, Artvin kentinin kuzeydoğusunda yer alır ve kente 10 km uzaklıktadır. Çevresinde Sinkoti (Sümbüllü), Varaçkani (Varlık), Aglaha (Ahlat) ve Tolgomi (Salkımlı) adlı köyler bulunmaktadır. Eski Svetibari (სვეტიბარი) ve Lomaşeni (ლომაშენი) köyleri bugünkü Seyitler köyünün sınırları içinde yer alır.

Köyün alt kısmındaki düzlük eskiden ayrı bir köydü ve “Sveti düzü” anlamında Gürcüce Svetibari adını taşıyordu. Nitekim Muvahhid Zeki, 1927’de bu düzlükten “Süvet Düzü” olarak söz etmiştir (1:217). Artvin kent merkezi Çoruh Nehri’nin güney yakasında, sol kıyısında kalırken, Seyitler köyü nehrin sağ yakasında yer alır. Artvin kentiyle Seyitler köyü nerdeyse birleşmiştir. Nitekim Artvin kentinde kurulmuş olan Çoruh Üniversitesi yerleşkesi Seyitler köyünde bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Sveti’dir. Gürcüce bir yer adı olan ve Sueti (სუეტი) biçiminde de yazılan Sveti, Türkçeye 1876’da Svet, 1927’de Süvet / Suvet olarak girmiştir (2:8.354; 3:112). 93 Harbi’nde (1877-1878) Artvin bölgesini ele geçirmiş olan Ruslar da köyü Svet (Свет) biçiminde kaydetmiştir (4).

Sveti, “sütun”, “dikit” ve “kule” benzeri yapı anlamına gelir. Nitekim 10. yüzyılın ilk yarısında inşa edilen Sveti Kilisesi’nin yanında birkaç katlı kule bulunuyordu. Gürcistan’ın Mtsheta kentindeki Svetitshoveli Katedrali de adını, yapının içindeki kule benzeri yapıdan almıştır. Gürcistan’da Kartshi köyünde tepesinden küçük bir kilise inşa edilmiş olan sütun benzeri kaya Kartshi dikiti (Katshis sveti: კაცხის სვეტი) adını taşımaktadır. Ayrıca Gürcistan’ın İmereti bölgesinde, “yüksek dikit” ya da “yüksek kule” anlamına gelen Svetmağali (სვეტმაღალი) adında bir köy bulunmaktadır.

Sveti köyünde Buğareti (ბუღარეთი), Agaraketi (აგარაკეთი), Şarbieti (შარბიეთი), Lomaşeni (ლომაშენი), Nigola (ნიგოლა), Svetisbari (სვეტისბარი) gibi mevki adları bugün de kullanılmaktadır. Seveti’nin bir Gürcü yerleşmesi olduğu bu adlardan da anlaşılmaktadır (5:187-189).

DEMOGRAFİ
Sveti’nin görece erken nüfusu 1835 tarihli Osmanlı nüfus sayımı üzerinden verilebilir. Bu sayımda köyde 22 hane ve 60 erkek kaydedilmiştir. Köyün toplam nüfusunun bulmak için bir o kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir ve bunun sonucunda Sveti’nin nüfusunun 120 kişiden oluştuğu ortaya çıkar (6:40). 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine göre ise köyde 19 hane ve 58 kişi kaydedilmiştir (2:8.354). Salnamede belirtilmemekle birlikte o tarihte de Osmanlı idaresi sadece erkek nüfusu tespit ediyordu. Köyün toplam nüfusu bulmak için bir o kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonuncunda köyde 116 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Hane başına da ortalama 6,1 kişinin düşmesi, köydeki ailelerin kalabalık bir yapıya sahip olmadığını göstermektedir.

Rus idaresinin on yıl sonra, 1886’da yaptığı nüfus tespitine göre ise, köyde 112 kişi yaşıyordu. 107 kişi “Türk”, 5 kişi “Ermeni” olarak kaydedilmiştir. Sveti aynı zamanda altı köyden oluşan bir nahiyenin adıydı. Sveti nahiyesinin nüfusu ise, 1.268 kişiden oluşuyordu. Bütün nahiyede 15 kişi Gürcü, 5 kişi Ermeni ve kalan nüfus da Türk olarak kaydedilmiştir. Bugün Seyitler köyü sınırları içinde kalan Svetibari köyünde ise, tamamı Türk olarak kaydedilmiş olan 78 kişi yaşıyordu (4). Gürcüce ad taşıyan ve tarihsel olarak Gürcü nüfusunun yaşadığı bu köylerde nüfusun Türk olarak kaydedilmiş olması, Müslüman Gürcülerin asimile olmasıyla ilişkili olabilir. 1907 yılına gelindiğinde Sveti’nin nüfusu 105, Svetibari’ninki 112 kişiden oluşuyordu (7:45). Yaklaşık yirmi yıl içinde Svetibari’nin nüfusu artarken, Sveti köyünün nüfusunda fazla bir değişiklik olmamıştır.

Sveti köyünün yeniden Türkiye sınırları içinde kalmasından yaklaşık beş yıl sonra, 1926 tarihli nüfus sayımına göre köyde 26 hanede 151 kişi yaşıyordu. Bu tarihte Svetisbari (Svetbar) ve Lomaşeni (Lomaşin) adlı yerleşmeler, “Subaşı” ve “Milletbağı” adıyla birer mahalle olarak Sveti /Seyitler köyüne bağlanmıştı (1:140). Günümüzde köyde yaklaşık 2.200 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Tao-Klarceti’nin bir parçası olan Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biri olan Sveti’nin kuruluşu hakkında belli başlı kaynaklarda bilgi mevcut değildir. Bulunduğu bölge itibarıyla köy, erken ortaçağda ve geç ortaçağda Gürcü krallıkları ve prenslikleri sınırları içinde kalıyordu. Nitekim köydeki Meryem Ana Manastırı, Gürcü Krallığı döneminde, 10. yüzyılda kurulmuştur. Bu da Sveti’nin daha 10. yüzyılda önemli bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Sveti, 16. yüzyılın ortasında, Gürcü atabegler devleti olan Samtshe-Saatabago topraklarını ele geçiren Osmanlı Devleti egemenliğine girdi ve Osmanlıların kurduğu Çıldır Eyaleti içinde yer aldı.

Sveti, 19. yüzyılda önce Trabzon eyaletinin, sonra Trabzon vilayetinin Lazistan sancağına bağlı Livana kazasının bir köyüydü. Köyün başlıca geçim kaynağı tarımdı. Hayvancılık önemli yere sahipti. Bununla birlikte 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde köyde sadece 5 eşek, 20 öküz, 53 inek, 6 keçi ve 4 koyun kaydedilmiştir (2:8.355). 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan galip çıkan Ruslar eline geçen köy, Rus idaresinde Artvin sancağına (okrug) bağlı Artvin kazasının (uçastok) köylerinden biriydi. Sveti aynı zamanda bu kaza sınırları içinde bir nahiyeydi. Sveti nahiyesi (сельское общество: kırsal topluluk), Sveti köyü dışında Aglaha, Vazria, Varaçkani, Svetibari ve Tolgomi köylerini kapsıyordu (4).

Sveti, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41). Türkiye’ye sınırları içinde kaldıktan dört yıl sora, 1925’te adı Seyidler (daha sonra Seyitler) olarak değiştirilen köy, Artvin livasının (vilayet) merkez kazasına bağlı bir köydü (1:140). Adı değiştirilmekle birlikte köyün eski adı resmi kayıtlarda yeni adıyla birlikte “Seyitler (Suvet)” biçiminde uzun süre kullanılmıştır (9).

TARİHSEL YAPILAR
Sveti köyü önemli dinsel yapıların bulunduğu bir yerleşmeydi. Bunlardan biri olan ve Meryem Ana’ya adanmış Sveti Manastırı, 10. yüzyılın ilk yarısında inşa edilmiştir. Manastırın varlığı, burada yazılmış olan elyazmalarına düşülen notlar sayesinde bilinmektedir. Bu yazmalar ayrıca manastırın Meryem Ana adına kurulduğunu da göstermektedir. Manastır ana kilise ile bir küçük kiliseden oluşuyordu. Manastırın ana kilisesi olan Sveti Kilisesi, üç nefli bazilikadır. Günümüze sadece yıkıntıları kalmıştır. Geriye kalan duvarların yüksekliği bir metreyi aşmaktadır. Kilisenin, batı ve güney tarafta yer alan iki kapısı olduğu bilinmektedir. Sunağın yanında, batı duvarında kapının üzerinde ve güney nefinin doğu tarafının son kısmında olmak üzere bugüne üç pencere açıklığı kalmıştır. Kilise, sarımsı, kum rengi ve gri kaya taşları kullanılarak inşa edilmiştir (5:117; 10:40, 146).

Köyde bugün “Kilise” olarak adlandırılan mevkide, yüksekçe bir yerde ikinci kilise bulunuyordu. Kilisenin kalıntısına bitişik yeni bir yapı inşa edilmiştir. Köylüler burayı “Kilise kapısı” olarak adlandırmaktadır. Bu yapının A. Pavlinov’un 1888 yılında tespit ettiği kilise olması gerekir. Bu kilise kendine özgü tetrakonkhos bir yapı olarak biliniyordu. Kilisenin 7-8 metre kuzeyinde birkaç katlı kule bulunuyordu. Köyün “sveti” adı taşıması bu kuleyle ilişkili olabilir. Bu kuleden bugüne hiçbir şey kalmamıştır. Bugüne ulaşan duvarım manastırın ana kilisesine ait olma ihtimali de vardır (5:118).

Köyün “Kilise” mevkiinde küçük bir tepenin üzerinde başka bir kiliseden duvar kalıntıları yer alır. Kilise kırmızı moloz taşlarla harç kullanılarak inşa edilmiştir. Köylüler burayı “Saray kapı” olarak adlandırmaktadır. Bu yapının bir köy kilisesi olması ihtimali vardır (5:119).

KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basım 1927).
2. ^  Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
3. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
4.^ “Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
5. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
6. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
7. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
9. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
10. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.