Mamanati

MAMANATİ (Lazca ve Gürcüce: მამანათი; okunuşu: “mamanati”), tarihsel Klarceti bölgesinin Lazeti sınırındaki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Borçka ilçesinde yer alır. Adı 1925 yılında Demirciler olarak değiştirilmiştir.

Çhala vadisinin köylerinden olan Mamanati, Borçka kasabasının kuzeybatısında, Borçka-Hopa karayolu kıyısında yer alır. Kasabaya 5 km uzaklıktadır. Çevresinde Makreti (Kale) ve Çhalazeni (Düzköy) adlı köyler bulunmaktadır. Bugünkü Demirciler köyü eski Pançureti ve Kostaneti köylerini de kapsamaktadır. 

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Mamanati’dir. Türkçeye Mamanat (مامانات) olarak girmiştir (1:VIII.366; 2:117). 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda bölgeyi ele geçiren Ruslar ise köyü Mamanet (Маманет) biçiminde kaydetmiştir (3). Rus idaresi sırasında bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze de köyün adını Mamanati (მამანათი) biçiminde not etmiştir (4:253).

Mamanati adının anlamı konusunda belli başlı kaynaklarda bilgi mevcut değildir. Rusça biçiminde görüldüğü gibi bu yer adının Mamaneti (მამანეთი) olması da mümkündür. Bazı kaynaklarda eski adı Çhala olarak verilen Demirciler köyünde Kostaneti (კოსტანეთი), Vaneti (ვანეთი), Piçvati (ფიჩვათი), Mulona (მულონა), Parçveti (ფანჩვეთი), Çağmeti (ჩაღმეთი), Samurcili (სუმარჯილი), Azuro (აზურო) gibi mahalle ve mevki adları bugün de kullanılmaktadır.

DEMOGRAFİ
Mamanati’nin görece erken döneme ait nüfusu 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesi üzerinden verilebilir. Bu tarihte Mamanati, Mamanat-i Ulya (Yukarı Mamanat) ve Mamanat-i Süfla (Aşağı Mamanat) olmak üzere iki ayrı köydü. Yukarı Mamanati’de 44 hane ve 177 kişi, Aşağı Mamanati’de 24 hane ve 127 kişi kaydedilmiştir (1:VIII.367).

Mamanati’nin Rusların eline geçmesinden sonra, 1886 yılında yapılan tespite göre Yukarı Mamaneti’de 34 hanede 144 kişi ve Aşağı Mamaneti’de 26 hanede 104 kişi yaşıyordu. Her iki köyün nüfusu da Laz olarak kaydedilmiştir (3). Rus idaresi sırasında, 1890’ların başında bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze, Mamanati’de 30 hanenin yaşadığını yazmış, ama iki ayrı köyden söz etmemiştir (3:253). Eğer Aşağı Mamanati ve Yukarı Mamanati yerine tek köy olarak Mamanati’den söz etmişse, bu tespit 1886 yılından sonra nüfusun yarısının göç ettiğini göstermektedir.

Nitekim 1922 tarihli nüfus cetvelinde Yukarı Mamaneti’de 10 hanede 58, Aşağı Mamaneti’de 3 hanede 12 kişi kaydedilmiştir. Bu tarihte de nüfusun tamamı Laz olarak yazılmıştır (5). 1876 ve 1886 yılı nüfuslarıyla kıyaslandığında Mamanati’nin nüfusunun büyük bölümünün Rus idaresinden Osmanlı ülkesine göç ettiği görülmektedir. 1926 tarihli nüfus tahririne göre ise, adı Demirciler olarak değişmiş olan köyde 17 hanede 97 kişi yaşıyordu (6:143). 1935 genel nüfusu sayımında köyün nüfusunun 511 kişiye çıkması, Pançureti ve Kostaneti köylerinin birer mahalle olarak Demirciler köyüne bağlanmasında çok, daha önce göç etmiş olanların geri dönmesi veya köye yeni bir nüfusu yerleştirilmesiyle açıklanabilir (7:104). Günümüzde köyde yaklaşık 800 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Tarihsel Tao-Klarceti’nin Lazeti kesiminde yer alan Mamanati, antik çağda Kolheti Krallığı sınırları içinde yer alıyordu. Erken ve geç ortaçağda Gürcü krallıkları ve prenslikleri yönetiminde kalan köy, 16. yüzyılın ilk yarısında Osmanlıların eline geçti. Uzun süre Trabzon eyaleti sınırları içinde kaldı. 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine göre, Mamanat-i Ulya (Yukarı Mamanat) ve Mamanat-i Süfla (Aşağı Mamanat) adlarıyla iki ayrı köy olarak Lazistan sancağının Hopa kazasına bağlıydı. İki köyün de başlıca geçim kaynağı tarımdı. Hayvancılık da önemliydi. 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde hayvan varlığı Yukarı Mamanati’de 60 koyun-keçi, 20 at, 200 inek ve 20 öküz, Aşağı Mamanati köyünde 40 koyun-keçi, 15 at, 300 inek ve 30 öküz tespit edilmiştir (1:VIII.367).

1874 yılında bölgeyi gezen Gürcü asker ve coğrafyacı Giorgi Kazbegi, Çoruh Nehrine karışan Çhala Deresinin (Çayırsu) Livana ile Lazistan arasındaki sınırı oluşturduğunu yazar. Kazbegi’nin verdiği bilgiye göre, yoğun bir yerleşim yeri olan vadide köyler dağ yamaçları dibinde, su kenarlarına kurulmuştur. Bu tarihte de Borçka’dan Hopa’ya giden en kestirme yol Çhala vadisinden, Çhala Deresi’nin sol kıyısından geçiyordu. Bu yolun zemini saf kildendi. Etraftaki dağlar sarmaşık bitkilerle kaplıydı. Yamaçlar komar (mor çiçekli ormangülü) çalılıklarıyla doluydu. Ağaç türlerinden ise, burada ev yapımında sıklıkla kullanılan kestanenin yanında kızılağaç ve meşe bulunuyordu (8:131-132).

Mamanati, uzun süre Osmanlı yönetiminde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Çarlık Rusyası’nın eline geçti. Rus idaresinde Yukarı Mamanati (Верхний Маманет) ve Aşağı Mamaneti (Нижний Маманет) olmak üzere iki ayrı köydü. Bu köyler Batum oblastı içinde yer alan Batum sancağının (okrug) Gonio kazasına (uçastok) bağlıydı. Yukarı Mamanati ve Aşağı Mamanati, Çhala vadisindeki diğer altı köyle Düzköy nahiyesini oluşturuyordu (3).

Aşağ Mamanati ve Yukarı Mamanati, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde yer aldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken 16 Mart 1921’de Ankara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında imzalanan anlaşmayla Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41).

Mamanati, Türkiye sınırları içinde kaldıktan hemen sonra Yukarı Mamanati (Mamanet-i Ulya) ve Aşağı Mamanati (Mamanet-i Süfla) adıyla iki ayrı köydü. Bu iki köy o tarihte Artvin ilinin Borçka kazasına bağlıydı (5). Daha sonra tek köye dönüştürülen Mamanati’nin adı 1925’te Demirciler olarak değiştirildi (6:143).

İki yıl Artvin vilayetinde görev yapan Muvahhid Zeki’nin verdiği bilgiye göre Çhala vadisinde (İç Kale) bulunan diğer köyler gibi Balıklı Dağı’nın eteğinde yer alan Mamanati köyünde evlerin çoğu iki katlı ve ahşaptı. Bu evleri tarla ve bağ kenarlarından geçen patikalar birbirine bağlıyordu. İyi ve duru sulara sahip olan Mamanati köyünün ekonomisi tarıma dayanıyor ve köyde mısır, tütün, buğday, arpa, keten yetiştiriliyordu. Köyde elma, armut, erik ve ceviz gibi meylerin yetiştiği köy “demir elma” adlı elmasıyla ünlüydü. Çhala vadisinde Mamanati ile Kostaneti, Maçati, Pançureti, Makareti, Zorköy ve Başköy adlı köyler birbirine yaklaşık yarım saatlik mesafede yer alıyordu (6:176-177).

TARİHSEL YAPILAR
Bugünkü Demirciler köyünde tarihsel yapı olarak iki köprü bulunmaktadır. Bunlardan biri Vanaeti mahallesindedir. Çhala Deresi üzerinde yer alan Vaneti Köprüsü, tek kemerli taş köprü olup kabaca yontulmuş taşlarla harç kullanılarak inşa edilmiştir. Köprü geç tarihte elden geçirilmiş üzerine beton dökülmüştür (10:157). 

İkinci köprü köyün merkez mahallesinde yer alır. Makreti Köprüsü olarak da bilinen köprü, tek kemerli taş köprü olup harç kullanılarak inşa edilmiştir. 32 metre uzunluğunda, 2,8 metre genişliğindedir. Köprü korkuluklarla birlikte 9.5 metre yüksekliğindedir. Kemerde düzgün kesme taş, diğer yerlerinde moloz taş kullanılmıştır. Yakın tarihte onarılan Demirciler Köprüsü veya Makreti Köprüsü, günümüzde de kullanılmaktadır (10:157; 11:72).

KAYNAKÇA:
1. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi: 1869−1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
3. ^ “Gonio kazası (1886 Yılı)” (Rusça). 
4. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
5. ^ Nurşen, Gök, Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
6. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul ul, 2010 (birinci baskı 1927).
7. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
8. ^ Giorgi Kazbegi, Bir Rus Generalinin Günlükleri – Türkiye Gürcistanı’nda Üç Ay, 2019.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
10. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
11. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikidze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.