SANATİSİ (Gürcüce: სანათისი; okunuşu: “sanatisi”), tarihsel Klarceti bölgesinin yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Artvin ilinin Borçka ilçesinde yer alır. Adı 1925’te Işıklar (bugün Işıklı mahallesi) olarak değiştirilmiştir.
Sanatisi, Banakna, Şuahevi, Valaşeni ve Ohorcini‘yle birlikte bugünkü Alaca köyünü oluşturmaktadır.
TARİHÇE
Sanatisi, bu yerleşimin bilinen en eski adıdır. Türkçeye Gürcüce yazılışına uygun biçimde Sanatis (سناتیس) olarak girmiştir (1: 118). 93 Harbi’nde (1877-1878) Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar da köyü Sanatisi (Санатиси) adıyla kaydetmiştir (2). 1933 tarihli Türkçe köy listesinde köyün adı Sanates olarak geçer (3:643). Halk arasında Sanatis / Sanatisi adı bugün de kullanılmaktadır.
Sanatisi, “şamdan”, “lamba”, “kandil” gibi anlamlara gelen Gürcüce “sanati” (სანათი) kelimesinden türemiştir. Bu yer adı, Türkçeye “ışıklı”, “ışıklı yer” olarak çevrilebilir. Nitekim 1925 yılında adı değiştirilirken de Gürcüceden Türkçeye çevrilip Işıklar olarak adlandırılmıştır.
Tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kısmını oluşturan bölgelerden biri olan Klarceti‘de yer alan Sanatisi’nin Gürcüce yer adı olması ve köyde bir kilisenin varlığının bilinmesi, buranın Osmanlı döneminden önce bir yerleşim olduğunu göstermektedir. Osmanlılar Gürcülerden ele geçirdiği bölgelerde halk Müslümanlaştırdığı için, Osmanlı idaresi sırasında yeni kiliseler yapılmamıştır. Osmanlı Devleti Sanatisi’yi, 16. yüzyılın ilk yarısında, birleşik Gürcistan Krallığı’nın ardından Klarceti bölgesini yöneten bir başka Gürcü devleti Samtshe-Saatabago’dan ele geçirmiştir.
Sanatisi, üç yüzyılı aşkın bir süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 93 Harbi’nin (1877-1878) ardından Rusların eline geçti. Rus idaresi sırasında, 1886 yılındaki nüfus tespitinde Batum oblastı içinde, Batum sancağının (okrug) Gonio kazasına (uçastok) bağlı bir köydü. Bu tarihte Sanatisi’de 123 kişi yaşıyordu. Nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir. Sanatisi aynı zamanda bu kazanın bir nahiyesinin de adıydı. Sanatisi nahiyesi (сельское общество: kırsal topluluk), Sanatisi köyü dışında, Araveti, Valaşeni, Banakna, Şuahevi ve Ohorcini köylerini kapsıyordu. Sanatisi nahiyesinin toplam nüfusu, tamamı Gürcü olan 548 kişiden oluşuyordu (2). Sanatisi, bu nahiyenin en kalabalık köyüydü ve toplam nüfusun % 22,5’ini barındırıyordu. Bu tarihten yedi yıl sonra Gürcü tarihçi Zakaria Çiçindze, Tsanatisi (ცანათისი) olarak yazdığı Sanatisi’nin nüfusunun 15 haneden oluştuğunu, diğer bir eserinde de köyden 10 hanenin göç ettiğini yazmıştır (4:147; 5:135).
Sanatisi, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rusya’nın bölgeden çekilmesinden bir süre sonra, Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin Tiflis hükümetine verdiği ültimatom üzerine Gürcü idaresinin Klarceti’den çekilmesinin ardından köy fiilen Türkiye’ye katıldı. Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin topraklarının işgal edilmesinin tamamlanmasından sonra, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti’nin 16 Mart 1921’de imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Sanatisi köyünü de kapsayan Artvin ile Ardahan bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı (6:II.489).
Sanatisi, 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfusu tespiti sırasında Borçka kazasının merkez nahiyesine bağlı bir köydü. Bu tarihte köyde 9 hanede, 25’i kadın ve 22’si erkek olmak üzere, 47 kişi yaşıyordu. Bu tespitte de köyün nüfusunun tamamı Gürcü olarak yazılmıştır (7). Nüfusun azalmış olması, Zakaria Çiçinadze’nin de tespit ettiği gibi, Rus idaresi sırasında köyden Osmanlı ülkesine önemli bir göçün gerçekleştiğini göstermektedir.
Sanatisi / Sanatis Türkçe olmadığı için köyün adı 1925 yılında, Gürcüce adının Türkleştirilmesiyle Işıklar olarak değiştirildi. Bununla birlikte köyün adı 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde adı Işıklı (ایشیقلی) olarak kaydedilmiştir. 1926 yılında yapılan nüfus tespitinde köyde yaşayan kişi sayısı değişmemişti (8:143; 10:78). Sanatisi, 1935 genel nüfus sayımında ayrı bir köy olarak yer almamıştır. 1933-1935 arasında, bir mahalle olarak Alaca köyüne bağlandığı anlaşılmaktadır.
Sanatisi’de varlığı bilinen tek tarihsel yapı, köyün kilisesidir. Bu kilise, Osmanlı döneminde Müslümanlaşmadan önce köyün nüfusunun Hıristiyanlardan oluştuğunu göstermektedir. Bu yapıdan geriye bir şey kalmamıştır (11:139).
KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), İstanbul, 1927.
2. ^ “Gonio kazası (1886 Yılı)” (Rusça)”
3. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) Dahiliye Vekaleti, İstanbul, 1933.
4. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
5. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (Gürcüce), Tiflis, 1912.
6. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt.
7. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
8. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
10. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
11. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
TAO-KLARCETİ 