Parhali

PARHALİ (Gürcüce: პარხალი; okunuşu: “p’arh’ali”), tarihsel Tao‘da küçük bir bölgenin ve bu bölgenin merkezi olan köyün adıdır. Günümüzde Artvin iline bağlı Yusufeli ilçesinde yer alır. Zaman içinde Barhal’a dönüşen bu yer adı 1959 yılında Altıparmak olarak değiştirilmiştir.

Parhali, Yusufeli kasabasının kuzeybatısında, Çoruh Nehri’nin bir kolu olan Parhali (Barhal) Çayı kıyısında yer alır. Bu kasabaya 32 km uzaklıktadır.

TARİHÇE
Bugün Altıparmak adını taşıyan köyün eski adı olan Parhali, Türkçe kaynaklarda Barhal’dir. Nitekim 1835 tarihli nüfus defteri ile 1876 Trabzon vilayet salnamesinde ve 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde de Barhal (بارحال) olarak geçer (1:I.311; 2:VIII.358; 3:82).

Gürcüce bir yer adı olan Parhali’den (ფარხალი / პარხალი), “ağıl” anlamına gelen Gürcüce “parehi” (ფარეხი) kelimesinde türemiştir ve otlak anlamına gelir (4:12-16).

Parhali, tarihsel Tao’da küçük bir bölgenin ve bu bölgenin merkezi olan köyün adıydı. Parhali bölgesi, Çoruh Nehri’nin orta kesiminde Parhali Deresi’ne kadar uzanan havzayı kapsıyordu. Parhali köyünde Gürcü kralı III. Davit tarafından 10. yüzyılda kurulan Parhali Manastırı buranın çok eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir (5:40). Parhali, birleşik Gürcü Krallığı’nın da sınırları içinde bulunuyordu. Bu yörede birkaç kilometre uzanan kayalara oyulmuş sulama kanalı, 12-13. yüzyılda Gürcü kraliçesi Tamar zamanında yapılmıştır (6:83-84).

Osmanlılar Parhali’yi 16. yüzyılın ortasında Gürcülerden ele geçirdi. Ardından köy Livane sancağına bağlandı. Osmanlı idaresinin vergi tespit etme ve askere alma amacıyla 1835 yılında yapılan nüfus tespiti sırasında da köy bu eyaletin Livane-i Ulya sancağının Kavkaset nahiyesine bağlıydı. Köyde 274 hanede 812 erkek yaşıyordu. Osmanlı idaresi sadece erkek nüfus tespit ettiğinden dolayı Parhali’nin toplam nüfusunu tespit etmek için erkek sayısı kadar kadın eklemek gerekir. Bunun sonucunda köyde 1.624 Müslümanın yaşadığı ortaya çıkar. Parhali’nin oldukça büyük bir yerleşme olduğu bu nüfus tespitinden de anlaşılmaktadır (1:I.311).

Parhali, 19. yüzyılın ikinci yarısında, Trabzon Vilayeti’nin Lazistan sancağı sınırları içinde yer alıyordu ve Livana kazasının köylerinden biriydi. 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine göre köyde 204 hanede 739 kişi yaşıyordu. Salnamede belirtilmemiş olmakla birlikte, bu tarihte de Osmanlı idaresi sadece erkek nüfus tespit ediyordu. Bunun üzerinde köyün kadın ve erkek nüfusunun 1.478 kişiden oluştuğu sonucuna varılabilir. Tarımla geçinen köyde hayvan varlığı olarak 80 öküz, 100 inek, 10 at, 800 keçi ve 1.027 koyun tespit edilmiştir ( 2:VIII.359).

Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği toprakları 1874 yılında gezen Giorgi Kazbegi’nin verdiği bilgiye Parhali köyü, aynı adlı akarsuyun iki yakasında kuruluydu. Köyde 200’den fazla hane yaşıyordu. Evler dar vadide, dört kilometre boyunca tek bir hat üzerinde sıralamıştı. Bu tarihte Müslüman bir Gürcü köyü olan Parhali’de beş haneden oluşan Ortodoks inancına mensup bir Gürcü topluluğu bulunuyordu. Öte yandan Hıristiyanlığını gizleyen nüfusla beraber bu sayı 80 kişiyi buluyordu (7:156, 160).

Rus idaresi sırasında, 1907-1917 arasıdan Tao-Klarceti bölgesinde araştırmalar yapan Gürcü arkeolog Ekvtime Takaişvili, 1917’de Parhali’nin bir Müslüman Gürcü köyü olduğunu ve yaşlıların Gürcüce konuştuğu yazmıştır. Bu tarihte köy, Goçvati (გოჭვათი), Kilioni (კილიონი), Pizvoti (პიზვოთი), Bogatketi (ბოგათკეთი), Buketler, Cateler, Perseti (პერსეთი), Ananisketi (ანანისკეთი), Mizingil (მიზინგილი), Lazgil (ლაზგილი), Sultangil adlı mahallelerden oluşuyordu. Köyün o tarihteki muhtarı, Gürcüce “goçi” (გოჭი: domuz yavrusu) kelimesinden türemiş olan Goçvati’nin eskiden domuz beslenen yer olduğunu ifade etmiştir. Parhali Kilisesi Sultangil mahallesinde bulunuyordu. Ayrıca Hevek Deresi’nin yukarısında da mahalleler vardı ve bunlar Doloisi (დოლოისი), Kelenshevi (კელენსხევი), Koloteti (ქოლოთეთი), Borivani (ბორივანი) ve Köseler adını taşıyordu. Parhali köyünde meyvecilik ve hayvancılık öneli geçim kaynağıydı. Köy eskiden yün dokumacılıkla ünlüymüş. Takaişvili’nin bulunduğu sırada Cuma günleri pazar kuruluyordu. Bu pazara dağların diğerin tarafından Lazlar da gidiyordu. Lazlar bu pazarda ahşap eşya ile İstanbul’dan getirdikleri ucuz kumaşlar satıyordu. Pazar yerinde mısır gibi başka ürünler de satılıyor ve terziler de işini yapıyordu. Parhali köyünün aşağısındaki köylerde, üzüm hasat zamanı çıplak delikanlılar tarafından Gürcü mitolojisinde bağ ve şarap tanrısı Aguna‘ya adanan törenlere benzer törenler yapılmasına karşın, Parhali köyünde hocalar bu törenin yapılmasına izin vermiyordu (6:83-84).

Barhal köyü, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Artvin vilayetinin Yusufeli kazasının merkez nahiyesine bağlıydı (3:82) 1935 genel nüfus sayımında ise, Yusufeli kazası ve Barhal köyü Erzurum vilayetine bağlanmıştı. Bu tarihte köyün nüfusu 1.637 kişiden oluşuyordu (8:44). Daha sonra yeniden Artvin vilayetine bağlanan köyün adı, “yabancı kökten geldiği” için 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Altıparmak olarak değiştirildi (9:616). Buradaki dağların zirveleri altı adet parmak gibi göründüğü için önce bu dağlara, sonra da köye Altıparmak adı verilmiştir (10:161).

Parhali köyündeki en önemli tarihsel yapı, Pathali Manastırı’nın ana kilisesi olan Parhali Kilisesi‘dir. İoane Beria tarafından Şatberdi Manastırı’nda 973’de kopya edilen Parhali İncili’ne göre, Parhali Manastırı Gürcü Kralı III. Davit tarafından 961– 973 yılları arasında inşa edilmiştir. Vaftizci Yahya adına kurulmuş olan manastır bir ana kilise ile iki küçük kiliseden oluşuyordu(5:40). Manastırın ana kilisesi olan Parhali Kilisesi, 1677 yılında camiye çevrildi (11:57).

Gürcü hagiografik eserlerin en eskisi (5. yüzyıl) olan ve bazı yazarlar tarafından Gürcü edebiyatının en eski romanı sayılan Şuşanik’in Şehadeti adlı eserin günümüze ulaşan en eski elyazması örneği bu manastırda yazılmıştır. Yaklaşık olarak aynı tarihlerde de Gabriel adında birinin burada birkaç İncil kopyaladığı da bilinir.Gürcü Kralı Büyük Aleksandre döneminde kilisenin güneydeki girişi önüne üç yönden kemerlerle dışa açılan bir ön mekân eklenmiştir. Orta nefin güney duvarındaki kırmızı boyayla yazılan yazıta göre Patrik VIII. İoane (1495–1507) döneminde onarımlar gerçekleştirilmiş, 1518 yılında Atabek Kvarkvare tarafından batı girişi önüne yeni bir mekân eklenmiştir (11:58).

KAYNAKÇA:
1. ^ Taner Artvinli, Yusufeli Külliyâtı, İstanbul, 2013, 2 cilt.
2. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
3. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları(Osmanlıca), İstanbul, 1928.
4. ^ Şalva Gabeskiria, “Hattiler, Hatti ve Hitit Dilleri Üzerine”, Çveneburi dergisi, Sayı: 28 (Nisan–Haziran 1998).
5. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu(Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
6. ^ Ekvtime Takaişvili, 1917 Yılında Güney Gürcistan’da Arkeolojik Araştırma Gezisi (Gürcüce), Tiflis, 1960.
7. ^ Giorgi Kazbegi, Bir Rus Generalinin Günlükleri – Türkiye Gürcistanı’nda Üç Ay, 2019.
8. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
9. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
10. Giorgi Kazbegi, Bir Rus Generalinin Günlükleri – Türkiye Gürcistanı’nda Üç Ay (Çeviri: Rıdvan Atan), 2019.
11. ^ Mine Kadiroğlu – Bülent İşler, Gürcü Sanatının Ortaçağı, Ankara, 2010.