Adaguli

ADAGULİ (Gürcüce: ადაგული;  okunuşu: “adaguli”), tarihsel Tao-Klarceti bölgesinde yer alan yerleşmelerden biridir. Bugün Ardahan ilinin merkez ilçesinde yer alır. Adaguli adı zaman içinde Edegül’e dönüşmüştür.

Adaguli, Ardahan kentinin 10 km batısında yer alır. Çevresinde Dadaguli (Dedegül), Kodistskaro (Akyaka), Çinçrobi (Ağzıpek) ve Danisgomi (Kıraç) köyleri bulunmaktadır. 

KÖYÜN ADI
Adaguli, köyün bilinen en eski adıdır. En erken Osmanlı tahrir defterine Adagul ya da Adagül (اداكول) olarak girmiştir (1:I.429). 93 Harbi’nde Ardahan bölgesini ele geçiren Ruslar da köyün adını Adagül (Адагюль) olarak kaydetmişti (2). Köyün adı zaman içinde değişime uğrayıp Edegül’e dönüşmüştür. Nitekim 1928 tarihli köy listesinde Ede Gül (ۀدە كول) olarak geçer (3:760).

Gürcüce bir yer adı olan Adaguli (ადაგული), Eski Gürcücede “yanma” anlamına gelen “adagva” (ადაგვა) kelimesinden türemiştir ve “yanmış” (yer), “yanıklı” anlamına gelir. Bu yerleşme bir yangın sonrasında bu adla anılmış olabilir. Borçka ilçesindeki Adaguli (Adagül) köyü de benzer biçimde türemiş bir yer adıdır.

DEMOGRAFİ
Adaguli’nin en eski nüfus kaydı 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterinde yer alır. Bu kayda göre köy 27 haneden oluşuyordu. Her hanede 5 kişinin yaşadığı varsayılırsa, köyün nüfusunun 135 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Köyde Giorgi, Pavle, Badria, Sargis, Zakara, İvane, Giorgi, Cavaha, Abram, Stepane, İskender, Papuna, Narima gibi adlar taşıyan erkekler vergi yükümlüsü olarak kaydedilmiştir. 27 hanenin de ispenç vergisi ödüyor olması, Adaguli’nin bir Hıristiyan köyü olduğunu göstermektedir (1:I.429, II.420). 

Adaguli’de erkek ve kadın nüfusunu birlikte tespit eden Rus idaresi, köyün 1886 tarihindeki nüfusunu 59 kişi olarak vermiştir (2).  Rus idaresi sırasında köyün nüfusu 1896’da 85 kişi, 1906’da 101 kişiye yükselmiştir (4:110 ). Rus idaresi sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvilei, Adaguli’nin gerçek bir Gürcü köyü olduğunu, burada 26 hanede 533 Müslüman Gürcü yaşadığını yazmıştır (5).

Türkiye sınırları içinde kaldıktan sonra Adaguli/Edegül’ün nüfusu 1935’te 244 kişiden oluşuyordu. Bu nüfus 1960’ta 234 kişiye ulaşmıştır (6:118; 7:313). Günümüzde köyde yaklaşık 80 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Köydeki kilise kalıntısı ve erken dönemde büyük bir köy olarak Osmanlı kayıtlarına girmiş olması, Adaguli’nin Osmanlı idaresinden önce de yerleşme olduğunu göstermektedir. Osmanlı Devleti köyü 16. yüzyılın ikinci yarısında,  birleşik Gürcü Krallığı’nın parçalanması sırasında ortaya çıkan Samtshe-Saatabago’dan (1268-1625) ele geçirmiştir. Adaguli, Osmanlı idaresinde Çıldır Eyaleti’nin Ardahan-i Büzürg livasında yer alıyordu. Bu livaya bağlı Güney (Mzvari) nahiyesinin bir köyüydü. Vergi kayıtlarından köyde buğday, arpa ve yonca tarımının yapıldığı, arıcılıkla uğraşıldığı, domuz ve koyun beslendiği anlaşılmaktadır (1:I.429, II.420).

93 Harbi’nde Ruslar (1877-1878) ele geçirdiğinde Adaguli Erzurum vilayetinin Ardahan sancağına bağlı bir köydü. Rus idaresinde Kars oblastı içinde Ardahan sancağının Ardahan kazasına bağlı olan Adaguli, bu kazanın Değirmenköy nahiyesinin (маркяз: merkez) köylerinden biriydi (2). Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali daha sona ermeden Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41). Adaguli / Edegül, Kars ilinin Ardahan ilçesine bağlıyken, Ardahan’ın 1992 yılında il olmasından sonra bu ilin merkez kazasına bağlı köy haline gelmiştir.

TARİHSEL YAPILAR
 Rus idaresi sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvilei, Adaguli’de büyükçe bir kilisenin olduğunu, bu kiliseden geriye sadece duvarları kaldığını yazmıştır. Bir köy kilisesi olduğu anlaşılan Adaguli Kilisesi’nden geriye sadece yıkıntılar ulaşmıştır (5; 9:191).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
4. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
5. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 7 Ekim 1917, sayı. 220.
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
7. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
9. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.