Cvarebi

Tarihsel Şavşeti bölgesindeki yerleşimlerden biridir. Günümüzde Şalcı adıyla Artvin ilinin Şavşat ilçesine bağlı bir köydür. 

Etimoloji: Gürcüce bir yer adı olan Cvarebi (ჯვარები), haç anlamındaki Gürcüce “cvari” (ჯვარი) kelimesine çoğulu olup “Haçlar” anlamına gelir^[3] Bu yer adı Türkçeye Cuvareb veya Cuvarep olarak girmiştir. Nitekim 1835 tarihli Osmanlı nüfus defteri Cuvareb ve Artvin vilayeti hakkında 1927 tarihli bir yayında Çevareb (چەوارب) olarak geçer.^[4][5]

Tarihçe: Cvarebi köyü, orta çağda Gürcistan’ı oluşturan bölgelerden biri olan Şavşeti‘de yer alır. Nitekim Osmanlılar bu bölgeyi ve köyü 16. yüzyılın ortalarında Gürcülerden ele geçirmiştir. Günümüze küçük bir parçası ulaşan Cvarebi Kilisesi bu dönemden kalmış olmalıdır.^[6]

Cvarebi köyü, 1835 tarihli Osmanlı nüfus defterinde Çıldır Eyaleti’ne bağlı Şavşat (Satlel) sancağının köylerinden biriydi. Osmanlı idaresinin sadece erkek nüfusunu tespit ettiği bu tarihte köyde 30 hanede 118 erkek yaşıyordu. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, Cvarebi köyünün nüfusunun toplam nüfusunun yaklaşık 236 kişiden oluştuğu ortaya çıkar.^[7]

Cvarebi köyü, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından imzalanan Berlin Antlaşması uyarınca Osmanlı Devleti tarafından Rusya’ya bırakıldı. Rus idaresinin Çvareb / Çaurep (Чвареб / Чауреп) adıyla kaydettiği köy, Artvin sancağının Şavşet-İmerhevi kazasına bağlı Garklobi nahiyesinin on köyünden biriydi. Cvarebi köyüne, “Cami-megle” (Cami mahallesi), “Karavat” ve “Şalik” (Şalikoğlu) adını taşıyan üç mahalle bağlıydı. Cami-megle”de 26 hane, “Karavat” (Karaveti) mahallesinde 24 hane ve “Şalik” mahallesinde 19 hane bulunuyordu. Çuvarebi köyündeki 70 hanede, 249’u erkek ve 251’i kadın olmak üzere, 500 kişi yaşıyordu. Köyün nüfusu Gürcüler ile Türklerden oluşuyordu. 31 hanede yaşayan 222 kişi Gürcü, 39 hanede yaşayan 278 kişi Türk olarak kaydedilmiştir.^[8]

Rus idaresi sırasında, 1904 yılında Şavşeti bölgesinde araştırma gezisi yapmış olan Doğubilimcii Nikolay Marr, Tsihisdziri köyünden Cvarebi’den geçerek Surevani köyüne giderken, Şavmta’nın zirvesinden bir kilisenin yıkıntılarını gördüğünü yazar. Marr’ın verdiği bilgiye göre, Şavşeti tipi bu büyük kilisenin taşlarını köylüler aralarında paylaşmış, dış cephe yüzey taşlarını tamamen söküp almışlardı. Yapının duvarlarından geriye sunağın kuzey kısmının insan boyundaki yarı kısmı kalmıştı. Yazarın belirttiğine göre o tarihteki Şavşeti idari bölgesi Cvarebi köyüyle birlikte son buluyordu.^[9]

Cvarebi köyü, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rusların bölgeden çekilmesinin ardından Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. 7 Mayıs 1920 tarihinde imzalanan Moskova Antlaşması’yla Sovyet Rusya, Artvin sancağını Gürcistan’ın bir parçası olarak tanıdı. Ancak Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921 tarihinde imzalanan Moskova Antlaşması’yla Cvarebi köyünü de kapsayan Artvin bölgesi Türkiye’ye bırakıldı.^[10][11]

Cvarebi köyü, 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus tespitinde “Cuvareb” adıyla Artvin livasının Şavşat kazasına bağlı Merya nahiyesinin köylerinden biriydi. Köydeki 116 hanede, 371’i kadın ve 289’u erkek olmak üzere, 70 kişi yaşıyordu. Bu tespitte nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir.^[12] Bununla birlikte köyde Kohikana (კოხიყანა), Mariamtzminda (მარიამწმინდა), Thiliçala (თხილიჭალა), Nadirauli (ნადირაული), Çitikana (ჩითისყანა), Şavitba (შავიტბა) gibi Gürcüce yer adları bugün de bilinmektedir.^[13] Cvarebi veya Cyvareb Türkçe olmadığı için köyün adı 1925 yılında Susuz olarak değiştirilmiştir.^[14] Şalcı köyü, 1940 genel nüfus sayımında Çoruh vilayetinin Şavşat kazasının merkez nahiyesine bağlıydı ve nüfusu 873 kişiden oluşuyordu.^[15] 1965 yılına gelindiğinde köyde yaşayan insan sayısı 858 kişiye gerilemişti ve bu nüfus içinde 614 kişi okuma yazma biliyordu.^[16]

Tarihsel yapılar: Cvarebi’de sadece bir kilisenin kalıntısı günümüze ulaşmıştır. Cvarebi Kilisesi, köyün Cami mahallesinin doğu kısmında, yüksekçe bir yerde bulunmaktadır. Cvarebi Kilisesi’nden geriye sadece kuzeydoğu duvarının bir parça kalmıştır.r.^[17]