Cvarebi

CVAREBİ (Gürcüce: ჯვარები; translit.: “cvarebi”), tarihsel Şavşeti bölgesinin yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Şavşat ilçesinde yer alır ve adı 1925’te Şalcı olarak değiştirilmiştir.

Cvarebi Şavşat kasabasının kuzeyinde yer alır. Köyün merkezi Artvin kentine 85 km, Şavşat kasabasına 20 km uzaklıktadır. Çevresinde Karavati (Saylıca), Tsitsveti (Atalar), Garklobi (Çoraklı) gbi köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Cvarebi, köyün en eski adı olarak bilinir. Türkçeye Cuvareb, Çevareb (چەوارب), Çevarep gibi değişik biçimlerde girmiştir (1:161; 2). Ruslar 93 Harbi’nde (1877-1878) Tao-Klarceti bölgesini ele geçirdikten sonra 1886 yılında yaptıkları nüfusu sayımında Cvarebi köyünü Çvareb / Çaurep (Чвареб / Чауреп) biçiminde kaydetmiştir (3). 1904 yılında bölgeyi gezen kültür tarihçisi Niko Mari ise köyün adından emin olamamış, Çuarebi ve Cvarebi’nin daha eski formu olan Çuarabei / Cuarebi (ჭუარები / ჯუარები) şeklinde yazmıştır (4:149).

Cvarebi, Gürcüce “haç” kelimesinin çoğul biçimidir (ჯვარ-ი: haç ve -ებ-ი: çoğul eki) ve “Haçlar” anlamına gelir. Bu yer adı, üzerinde birden fazla haç bulunan bir kiliseyi ya da birden fazla kilisenin bulunduğu yeri ifade. Bu yer adı bu özelliğinden dolayı verilmiş olmalıdır. Köyde ayrıca Mariamtsminda (მარიამწმინდა), Kotsahura (კოწახურა), Thiliçala (თხილიჭალა), Ahalmeti (ასალმეთი), Nadirauli (ნადირაული), Gadasakali (გადასაკალი), Çardalia (ჩარდალია), Çitiskana (ჩითისყანა), Kornauli (კორნაული), Pasmanauri (ფასმანაური), Daristavi (დარისთავი), Şavitba (შავიტბა), Natistskaro (ნათისწყარო), Çabitavi (ჩაბითავი) gibi Gürcüce yer adları bugüne ulaşmıştır.

DEMOGRAFİ
Cvarebi köyünün görece erken döneme ait nüfus bilgisi, 1835 tarihli Şavşat (Satleli) linası nüfus defteri üzerinden verilebilir. Cvarebi, İmerhevi vadisindeki yerleşme olmasına karşın, bu tarihte, İmerhevi köylerini kapsamayan Şavşat livasına bağlıydı. Söz konusu deftere göre köyde 30 hanede 122 erkek yaşıyordu. Osmanlı idaresi vergilendirme ve askere alma amacıyla sadece erkek nüfusu tespit ediyordu. Köyün toplam nüfusunu bulmak için erkek sayısı kadar kadın eklemek gerekir. Bunun sonucunda Cvarebi köyünün toplam nüfusunun 244 kişiden oluştuğu ortaya çıkar (5:15, 104-110).

Cvarebi köyünün de yer aldığı Tao-Klarceti bölgesinde kadın ve erkeğin birlikte ilk nüfus sayımı Rus idaresi sırasında yapılmıştır. 1886 yılındaki bu sayıma göre Cvarebi köyünde 500 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun 222’si (% 44,4) Gürcü, 278’i (% 55,6) ise Türk olarak kaydedilmişti. Bu tarihte Cvarebi Garkloba nahiyesinin bir köyüydü ve bu nahiyede 2.289’u (% 54,8) Gürcü, 1.886’sı (% 45,2) Türk olmak üzere 4.175 kişi yaşıyordu. 93 Harbi’nden sonra bölgenin genelinden göç olmasına rağmen Cvarebi’nin nüfusu artmış ve 1907 yılında 606 kişiye ulaşmıştır (3; 6:50).

Türkiye’ye bırakılmasından sonra Cvarebi’de 1922 nüfus cetveline göre 116 hanede, 371’i kadın ve 389’u erkek olmak üzere 760 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir (2). 1886 yılından itibaren nüfusu artmış olan köyde bu tarihte hane başına ortalama yaklaşık 6,5 kişi düşüyordu. Bu sayı ailelerin ortalamanın biraz üzerinde bir nüfusa sahip olduğunu göstermektedir. Dört yıl sonra, 1926 sayımına göre köyün nüfusu 904 kişiye ulaşmıştır. 137 hanede yaşayan bu nüfusun 447’si kadı ve 457’si erkekti. Hane başına düşen ortalama kişi sayısı ise aynı kalmıştır (7:189).

Son tespitlere göre Şalcı köyünde, 74’ü erkek ve 78’i kadın olmak üzere 152 kişi yaşıyordu. Yüz yıl içinde köyün nüfusunun artmayıp azalmış olması, köyden kente göçün bir sonucu olarak görülebilir.

TARİHÇE
Tarihsel Şavşeti bölgesinde yer alan Cvarebi köyünün hangi tarihten itibaren yerleşim yeri olduğuna dair kaynaklarda bilgi yoktur. Köyde tarihine ışık tutacak tarihsel kalıntı ve yapı da tespit edilmemiştir. Bununla birlikte Cvarebi’nin bulunduğu bölgenin antik çağda Kolheti Krallığı sınırları içinde olduğu bilinmektedir. Köy erken ve geç ortaçağda Gürcü krallıkları ve prenslikleri sınırları içinde kaldı. 16. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlılar Gürcü prensliği Samtshe-Saatabago’nun topraklarını ele geçirince Cvarebi de Osmanlı yönetimine girdi. Daha sonra Çıldır Eyaleti içinde yer aldı. Nitekim 1835 tarihli nüfus defterine bu eyaletin Şavşat (Satleli) livasının bir köyüydü (5:15, 104-110).

Yaklaşık üç yüz yıl Osmanlı idaresinde kalan Cvarebi köyünü 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Ruslar ele geçirdi. 1886 yılı nüfus sayımına göre köy Artvin sancağının (okrug) Şavşat-İmerhev kazasına (uçastok) bağlıydı. Cvarebi, bu kazanın nahiyelerinden biri olan Garkloba nahiyesinin köylerinden biriydi. Garkloba nahiyesinde Cvarebi dışında Ahaldaba, Garkloba, Dabaketili, Cinali, Ohet-Manatba, Tbeti, Turmanidze, Tsitveti ve Tsihisdziri köyleri yer alıyordu. Mariamtsminda ve Şaliki mahallerinden oluşan Cvarebi köyü 1910 yılında da aynı idari konuma sahipti (3; 6:50).

1904 yılında bölgeyi gezen Niko Mari Tsihisdziri köyünden Cvarebi’den geçerek Surevani köyüne giderken, Şavmta’nın (Karadağ) zirvesinden bir kilisenin yıkıntılarını gördüğü yazar. Niko Mari’nin verdiği bilgiye göre, Şavşeti tipi bu büyük kilisenin taşlarını köylüler aralarında paylaşmış, dış cephe kaplama taşlarını tamamen söküp almışlardı. Yapının duvarlardan geriye sunağın kuzey kısmının insan boyundaki yarı kısmı kalmıştı. Yazarın belirttiğine göre o tarihteki Şavşeti idari bölgesi Çuarebi köyüyle birlikte son buluyordu (4:149).

Cvarebi, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından 1918-1921 arasında Gürcistan sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasından imzalanan 16 Mart 1921 tarihli Moskova Antlaşması’yla köy Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41).

Cvarebi Türkiye’ye bırakılmasının ertesi yılında, Şavşat kazasına bağlı Merya nahiyesinin bir köyüydü. 1925’te adı Şalcı olarak değiştirilen köy, 1926 nüfus sayımında ve 1928 tarihli Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı Osmanlıca yayında aynı idari konuma sahipti (2; 7:189; 9:81).

TARİHSEL YAPILAR
Cvarebi’de sadece bir kilisenin kalıntısı günümüze ulaşmıştır. Kilise, köyün Cami mahallesinin doğu kısmında, yüksekçe bir yerde bulunmaktadır. Cvarebi Kilisesi’nden geriye sadece kuzeydoğu duvarının bir parça kalmıştır. Bu duvar kalıntısından kilisenin kabaca yontulmuş taşlardan harç kullanılarak inşa edildiği anlaşılmaktadır (10:32). 1904 yılında Şavşeti ve Klarceti bölgelerini dolaşmış olan kültür tarihçisi Niko Mari günlüklerinde bu kiliseden söz etmiştir. “Burada Şavşeti tipi büyük bir kilisenin yıkıntıları duruyor. Yıkıntılar (kiliseye ait taşlar) köylüler aralarında paylaşmışlar. Duvarlardan geriye insan boyunda, sunağın kuzey kısmının yarısı kalmış. Yapının temelini incelemek de mümkün. Köylüler duvarın kaplama taşlarından bir adet bile bırakmamışlar, hepsini söküp almışlar.” (4:149).

26 Temmuz, Pazartesi.
Saat 5:30’da, Çuarebi (ჭუარები) üzerinden Surevani’ye gitmek üzere Tsihisdziri’dan yola çıktık. Yolun sağında, Tsitsiveti (წიწვეთი), Garkelopi (გარყელოფი) ve Şavmta’nın (შავმთა) sandığımızda daha yakın olduğu ortaya çıktı. Sol tarafta Korovati (კოროვატი) yakınımızdaydı. 40 dakika sonra hayli yüksek bir tepenin ucuna vardık. Bu zirve batı taraftan yukarıdan Çuarebi (Cuarebi?) (ჭუარები: ჯუარები?) köyünü görüyordu. Burası geniş bir ufka sahipti. Burada Şavşeti tipi büyük bir kilisenin yıkıntıları duruyor. Yıkıntıları (kiliseye ait taşları) köylüler aralarında paylaşmış. Duvarlardan geriye insan boyunda, sunağın kuzey kısmının yarısı kalmış. Yapının temelini incelemek de mümkün. Köylüler duvarın dış yüzey taşlarından bir tane bile bırakmamış, hepsini söküp almışlar. Çuarebi köyüyle birlikte, bugünkü Şavşeti idari bölgesi son bulmaktadır.
Kaynak: Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri, Batum, 2015 (Birinci basım: 1911, Petersburg, Rusça), s. 149.

KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
2. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
3. ^ “Şavşet-İmerhev kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4.^ Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri, Batum, 2015 (Birinci basım: 1911, Petersburg, Rusça).
5. ^ Ecem Kutlu, Şavşat Nüfus Defteri (1835) – Transkripsiyon ve Değerlendirme, Artvin, 2020.
6. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
7. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basım 1927).
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
9. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
10. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.