Daba

DABA (Gürcüce: დაბა; okunuşu: “daba”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin merkez ilçesinde yer alır. Adı 1925’te Güzel olarak değiştirilmiştir. Güzelköy daha sonra Cmerki (Çimenli) köyünün bir mahallesine dönüştürülmüştür.

Daba, Artvin kentinin doğusunda, Çoruh Nehri’nin kıyısında yer alır. Kente 30 km uzaklıktadır. Çevresinde Cmerki (Çimenli), Doliskana (Hamamlı) ve Tskaltetra (Sakalar) köyleri bulunmaktadır. 1920’lerden itibaren önce Cmerki Daba’nın , sonra Daba Cmerki‘nin mahallesi olarak kaydedilmiştir.

KÖYÜN ADI
Daba, bu yerleşmenin en eski adı olarak bilinir. Türkçeye aynı biçimde, Daba (دابە) olarak girmiştir (1:8.356; 2:113). Öte yandan Osmanlı idaresinin Daba adını 16. yüzyılda farklı harflerle yazdığını (طبا) da belirtmek gerekir (3:III.480). 19. yüzyılın son çeyreğinde Artvin bölgesini ele geçiren Ruslar da köyü Daba (Даба) olarak kaydetmiştir (4).

Gürcüce bir yer adı olan Daba, “köy”, “kasaba” anlamına gelir. Gürcistan’ın genelinde ve Tao-Klarceti’de yaygın bir yer adıdır. Tarihsel Şavşeti bölgesinde Daba, Ahaldaba, Dabaketili, Dabatsvrili köyleri vardır.

DEMOGRAFİ
Daba köyünün görece erken tarihli nüfusu 1876 yılı Trabzon vilayeti salnamesine dayanarak verilebilir. Ancak bu tarihte Daba ayrı bir köy değil, Cmerki köyüyle birlikte “Daba-Cmerk” adıyla tek köy olarak kaydedilmiş, iki köyün toplam nüfusu 82 hane ve 430 kişi olarak verilmiştir (1:8.356-357). Osmanlı idaresi bu tarihlerde ve daha erken dönemde sadece erkek nüfusu tespit etmekle beraber hane başına düşen ortalama nüfusa bakınca, Daba-Cmerki’nin bu nüfusunun köyün toplam nüfusu olduğu söylenebilir.

Nitekim on yıl sonra, 1886 tarihinde Rus idaresinin de “Daba-Cmerk” olarak kaydettiği köyün erkek ve kadın nüfusu 252 kişiden oluşuyordu (4). 1876 tarihli nüfus sabit veri olarak alındığında bile köyün nüfusunun % 41’nin Osmanlı ülkesine göç ettiği anlaşılmaktadır. Berta nahiyesinin bir köyü olan Daba-Cmerki’nin nüfusu, bu nahiyenin bütün nüfusu gibi “Türk” olarak kaydedilmiştir. Bununla birlikte, Müslüman olmuş ve Türkleşmiş Gürcü nüfusunu Rus idaresinin “Türk” olarak kaydetmiş olma ihtimali de vardır. 

Artvin bölgesinin Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında ayrı bir köy olarak kaydedilmiş olan Daba’da sadece 4 hane ve 12 kişi kalmıştı. Benzer biçimde ayrı bir köy olarak kaydedilen Cmerki‘de ise, 7 hanede yaşayan 30 kişi bulunuyordu (5). Bu tespitten iki köyün adeta boşaldığı görülmektedir. 1876 tarihli nüfus sabit veri kabul edildiğinde bile iki köyün toplam nüfusunun % 90’ının evlerini terk etmiş olduğu anlaşılmaktadır.

Dört yıl sonra, 1926’da Daba köyünün nüfusu 23 kişiden oluşuyordu. Dört yıl içinde köyün nüfusu 2 hane ve 11 kişi artmıştır (5:141). Adı 1925’te Güzel olarak değiştirilmiş olan Daba’nın 1935’teki 80 kişiye ulaşmıştır (6:153). Bu kadar kısa sürede köyünün nüfusunun yaklaşık dört katı artmış olması mümkün değildir; köye dışarıdan yeni bir nüfusun yerleştirildiği anlaşılmaktadır. Daba, 1940 yılından itibaren genel nüfus sayımlarında ayrı köy olarak geçmemektedir. Bu tarihe kadar Cmerki Daba köyünün bir mahallesiyken, bu tarihten sonra Daba Cmerki’nin mahallesine dönüştürülmüş olmalıdır.

TARİHÇE
Daba’nın, en geç Daba Manastırı’nın kurulduğu 9. yüzyıldan itibaren bir yerleşme olduğu bilinmektedir. Manastırın kuruluş tarihi Gürcü Krallığı dönemine denk gelmektedir. Daba’nın da yer aldığı Tao-Klarceti bölgesi 11. yüzyılın son çeyreğinde Büyük Selçuklular tarafından yağmalanmış ve bölgedeki kilise ve manastılar yakılmıştır. Daba Manastırı’nın bu tarihten sonra faaliyet göstermediği tahmin edilmektedir. Daha sonra birleşik Gürcü Krallığı, bu krallığın parçalanması sırasında bağımsız devlete dönüşen Samtshe-Saatabago (1268-1625) sınırları içinde kalan Daba, 16. yüzyılın ortasında Osmanlılar tarafından ele geçirildi. Önce Livana sancağına bağlandı. Daha sonra da Çıldır Eyaleti’nin bir parçası haline geldi.

Daba, 19. yüzyılda Trabzon eyaletine (1867’de vilayet) bağlı Lazistan sancağı içindeki Livana kazasının köylerinden biriydi. Bu sırada Cmerki köyüyle birlikte “Daba-Cmerk” adıyla tek köy haline getirilmişti. Köyün başlıca geçim kaynağı tarımdı. Hayvancılık tarımın önemli kollarıdan biriydi. 1876 tarihli salnamede köydeki hayvan varlığı 10 eşek, 30 öküz, 60 inek, 200 keçi ve 30 koyun olarak tespit edilmiştir (1:8.357).

Daba, “Daba-Cmerk” adıyla Livana kazasının bir köyüyken 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusların eline geçti. Rus kayıtlarında da “Daba-Cmerk” olarak geçen köy, Artvin sancağına (okrug) bağlı Artvin kazasında (uçastok) yer alıyordu. Bu kazanın bir nahiyesi olan Berta nahiyesinin beş köyünden biriydi (4).

Daba, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin hemen ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41). 1922’de Artvin livasının (vilayet) merkez kazasına bağlı Berta nahiyesi sınırları içinde yer alıyordu (5). 1925’te adı Güzel olarak değiştirildi. 1935’te Çoruh vilayetinin Artvin kazasında yer alan Berta nahiyesinin bir köyüydü (6:153). 1940 genel nüfus sayımında köy olarak adı geçmemektedir. Bu tarihten önce Cmerki (Çimenli) köyünün mahallesi haline geldiği anlaşılmaktadır.

20 Ağustos, Cuma (1904). Niko Mari eşyasını yolladı ve kendisi de Daba, Cmerki ve Doliskana’yı görmeye karar verdi. Papaura’dan saat on ikide yola çıktı. Karçhala Köprüsü’ne kadar yayan gitti: “Köprüyü geçtik ve bir zamanlar manastır olan yerden müezzinin sesi duyuldu. Gün kutsal bir gün olan Cuma idi. Bir zamanlar Hıristiyanların kalesi olan yerden İslam’ın zafer nişanesi sesini duymak bizde hüzne yol açıyordu… Hıristiyan inancının bu abidelerini dikmiş olan kişilerin evlatları şimdi hızlı adımlarla Berta’yı inşa edenler için yabancı olan inançlarının bir gereği sayılan namazı kılmak için yukarıdaki ibadethaneye gidiyorlardı. Bunu görmek, bunu duymak bizim hüzne sevkediyordu…” (s. 392). Bir yolcu olan Niko Mari burayı üzüntü içinde geride bırakıyordu. Sonra Daba’ya uğradı, ardından Cmerki’ye. Geceyi Cmerki Deresi vadisindeki bahçelerde, Osman İslamoğlu’nun ve kardeşlerinin evinde geçirdi. 
Kaynak: Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri, (Yayıma hazırlayanların) “Önsöz”ü, Batum, 2012, s. 25.

TARİHSEL YAPILAR
Daba’daki en önemli tarihsel yapı Daba Manastırı’dır. Manastırın kuruluşu hakkında değişik görüşler vardır. Grigol Hantsteli’nin Yaşamı adlı el yazmasına göre manastır Aziz Giorgi’ye adanmıştır ve 830-840’larda inşa edildiği tahmin edilmektedir. Ancak Gürcü tarihçi Cuanşeri’nin verdiği bilgiye göre, 5. yüzyılın ikinci yarısı ile 6. yüzyılın ilk çeyreğinde hüküm sürmüş olan Gürcü kralı Vahtang Gorgasali’nin talebi üzerine Prens Artavaz Gürcistan’ın güney kesiminde Daba Mere, Şindoba ve Ahiza adlarını taşıyan üç manastır inşa ettirmişti (8:21).

Artvin’deki Gürcü kiliseleri üzerine çalışmalarıyla tanına Fahriye Bayram, büyük kaba boyutlu taşlarla inşa edilmiş olan Daba Kilisesi’nden birkaç duvar kalıntısı kaldığını, bunun da kilisenin tanımlaması için yeterli olmadığını yazar (9:36). Bu ana kiliseden geriye sadece bir köşe parçası kalmıştır (10:47).

KAYNAKÇA:
1. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
3. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
4. ^ “Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
5. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
8. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
9. ^ Fahriye Bayram, Artvin’deki Gürcü Manastırlarının Mimarisi, İstanbul, 2005.
10. ^ 2016 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları  (Gürcüce), Tiflis, 2017.