Sakabalo

SAKABALO (Gürcüce: საკაბალო; okunuşu: “sak’abalo”), tarihsel Samtshe bölgesinin Potshovi vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Posof ilçesinin bir köyüdür. Adı 1959 yılında Yurtbaşı olarak değiştirilmiştir.

Sakabalo, Posof’un batısında yer alır. Bu kasabaya 14 km uzaklıktadır. Çevresinde Tsitelsatibi (Yolağzı), Çorçevani (Kopuzlu), Vardzna (Demirdöver) ve Banarhevi (Günbatan) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Bugün Yurtbaşı adını taşıyan köyün bilinen en eski adı Sakabalo’dur. Gürcüce bir yer adı olan Sakabalo (საკაბალო), Türkçeye Sakobol biçiminde girmiştir. Nitekim 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Sakabol / Sakabul (سقابول) olarak geçer (1:761). 93 Haribi’nde (1877-1878) Ardahan bölgesini ele geçiren Ruslar ise, köyün adını Sakabolo (Сакаболо) olarak kaydetmiştir (2).

Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan bölgesini gezmiş olan Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, Sakabalo’nun Gürcüce bir yer adı olduğunu belirtmiş, ama anlamını vermemiştir (3). Bununla birlikte bu yer adının “Sa-kartvel-o” (სა-ქართველ-ო : Gürcistan) örneğinde olduğu gibi, Gürcüce “sa-” (სა-) öneki ve “-o” (-ო) sonekiyle türetilmiş bir yer adı olduğu açık biçimde görülmektedir.

DEMOGRAFİ
Osmanlıların 16. yüzyılın ortasında Gürcülerden ele geçirdiği bölgenin erken dönemdeki tahriri olan 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan‘da Sakabalo veya Sakabol adı geçmemektedir. Bu yerleşme, büyük bir olasılıkla bu defterde küçük bir farkla “Sakala” (ساكلە) olarak kaydedilmiştir. Bu sırada köyün nüfusu 10 haneden (yaklaşık 50 kişi) oluşuyordu. Osmanlı Devleti’nin Hristiyan köylülerden aldığı ispenç vergisi vermekle yükümlü bu hanelerin reisleri İordane, Mahara, Eliazar, Matsatsa, Manase, Vardzel, Davita gibi Gürcü adları taşıyordu. Sakabalo’nun Hristiyan Gürcü köyü olduğu bu kayıttan anlaşılmaktadır (4:I.314; II.307; III.447).

Rusların ele geçirmesinden yaklaşık on yıl sonra, 1886 yılında yapılan tespite göre köyde 76 kişi yaşıyordu. Rus idaresi sırasında Sakabalo’nun nüfusu artmış, 1896’da 109 kişiye, 1906’da ise 127 kişiye yükselmişti. Bu tespitlerde nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir (2; 5:114). Eski bir Gürcü köyü olan Sakabalo’nun demografik yapısının zaman içinde değiştiği veya Müslüman olmuş Gürcülerin “Türk” adı altında kaydedildiği görülmektedir. Nitekim Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, Sakabalo’da 136 Müslüman Gürcünün yaşadığını belirtmiştir (3).

Gürcistan’ın Türkiye’ye bırakmasından 14 yıl sonra, 1935 yılında yapılan nüfus tespitine göre Sakabalo’da 153 kişi yaşıyordu (6:318). Günümüzde köyün nüfusu yaklaşık 25 kişiden oluşmaktadır.

TARİHÇE
Sakabalo, Gürcistan’ı oluşturan tarihsel bölgelerden biri olan Samtshe’de yer alır. Osmanlılar köyü, birleşik Gürcistan Krallığı’ndan sonra bu bölgeye hakim olan ve Gürcü atabagilerin yönetimindeki Samtshe Atabeyliği’nden 16. yüzyılın ortasında ele geçirdi. Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği bölgenin erken dönemdeki tahriri olan 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan‘da Sakabalo adı geçmemektedir. Ancak bu yerleşmenin büyük bir olasılıkla “Sakala” (ساكلە) biçiminde yazıldığı anlaşılmaktadır. Bu tarihte Sakabalo, Gürcistan Vilayeti içinde, Poshov livasının Güney nahiyesine bağlıydı. Köyde buğday, arpa, çavdar, keten tohumu, yonca tarımı ve arıcılık yapılıyor, domuz ve koyun besleniyordu. Köye kayıtlı bir adet değirmen bulunuyordu (4:I.314; II.307; III.447).

Sakabalo, üç yüz yılı aşkın bir süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından Rusların eline geçti. Rus idaresinde Sakabalo, Ardahan sancağının (okrug) Poshov kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kaza içinde Digur nahiyesinin (маркяз: merkez) köylerinden biriydi. Rus idaresinin köyün nüfusunu “Türk” olarak kaydetmiş olmasına karşın, Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan bölgesini gezmiş olan Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, buranın Müslüman Gürcü köyü olduğunu yazmıştır (2; 3).

Sakabalo, Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’nın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Sovyet Rusya’nın Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü hükümetinin Ardahan ve Artvin bölgelerinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Sakabalo Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41).

Sakabalo, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Kars vilayetinin Poshof kazasının merkez nahiyesine bağlıydı (1:761). 1935 genel nüfus sayımıda “Sakabul (Sakalbal)” biçiminde kaydedilmiş olan Sakabalo, aynı idari konuma sahipti (6:318) Sakabalo / Sakabul “yabancı kökten geldiği” için köyün adı 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Yurtbaşı olarak değiştirilmiştir (8:746). Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Yurtbaşı (Sakabol)” biçiminde resmî kayıtlarda kullanılmıştır (9).

KAYNAKÇA:
1. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928. 
2. ^ “Poshov kazası 1886 Yılı” (Rusça). 
3. ^  Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 7 Ekim 1917, sayı 220.
4. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
5. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937. 
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt. 
8. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
9. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.