MAKRİALİ (Gürcüce: მაკრიალი; okunuşu: “mak’riali”), Tao-Klarceti’nin Lazeti bölgesinde yer alan yerleşmelerden biridir. Günümüzde Artvin iline bağlı bir ilçe ve bu ilçenin merkezidir. Adı sonradan Kemalpaşa olarak değiştirilmiştir.
Makriali, Karadeniz kıyısında, Sarp sınır kapısı yakınında yer alır. Artvin kentine yaklaşık 70 km, Hopa kentine yaklaşık 15 km uzaklıktadır.
KÖYÜN ADI
Yakın tarihe kadar bir köy olan yerleşmenin bilinen en eski adı Makriali’dir. Bu yer adı Türkçeye Makriyal (مقریال) olarak girmiştir (1:380; 2:187). 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda bölgeyi ele geçiren Ruslar ise köyü Makrial (Макриал) biçiminde kaydetmiştir (3).
Makriali’nin Yunancada “uzun yalı” demek olan Makrigialos’tan geldiği konusunda görüş vardır. Başka bir görüşe göre ise, Makriali adı Gürcüceden Yunancaya girmiş ve Makrigialos biçimi almış olabilir (4:810; 5). Bir Laz yerleşmesi olan Makriali’nin Lazca adıysa, Noğedi’dir (ნოღედი) ve bu kelime “çarşı” anlamına gelir. Noğedi adının Atina (Pazar) ilçesine bağlı bir köy olarak geçen Noğadiha (نوعهديخه) ya da Noğadiya’ya benzerliği dikkat çekicidir (6:619; 7:583).
DEMOGRAFİ
Makriali’nin görece erken nüfusu Trabzon vilayeti salnamesi üzerinden verilebilir. 1876 tarihli salnamede, Makriali’de 75 hane ve 180 kişi kaydedilmiştir. Salnamede belirtilmemiş olmasına karşın, bu nüfusun sadece erkeklerden oluştuğu söylenebilir. Çünkü Osmanlı idaresi bu dönemde sadece erkek nüfusu tespit ediyordu. Makriali’nin toplam nüfusunu bulmak için bir o kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucumda köyde 360 kişinin yaşadığı ortaya çıkar (1:381). Hane başına ortalama 4,8 kişi düşmesi Makriali’de ailelerin kalabalık olmayan bir yapıya sahip olduğunu göstermektedir.
Bu tarihten on yıl sonra, Rus idaresinin1886 yılındaki tespitine göre Makriali’de 696 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun 486’sı Laz, 210’u Ermeni olarak kaydedilmiştir (3). On yıl öncesiyle kıyaslandığında bu kadar fazla nüfus farkı, Rusların Makriali’ye yeni bir nüfus yerleştirilmesiyle ilişkili olabilir. Nitekim 1876 tarihli Osmanlı nüfus kaydında Ermeni nüfusu görünmemektedir. Öte yandan bu bölgede gelen olarak bu kadar yoğun Ermeni nüfusuna rastlanmamaktadır. 1886 yılında toplam nüfusun % 30’unu oluşturan Ermeniler Rus idaresi tarafından sonradan yerleştirilmiş olabilir.
Nitekim 1935 yılına gelindiğinde Makriali’de 244 kişi yaşıyordu. Nüfusun bu kadar azalması, köydeki Ermeni nüfusun göçe ettirilmesi ve 1886 yılından sonra köydeki Lazların bir kısmının Osmanlı ülkesine göç etmiş olmasıyla açıklanabilir (8:228). Bugün ilçe merkezi olan ve üç mahalleden oluşan Makriali’de (Kemalpaşa kasabası) yaklaşık 6 bin kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Tao-Klarceti’nin bir parçası olan Lazeti’de yer alan Makriali’nin kuruluşuna ilişkin bilgi yoktur. Bununla birlikte bulunduğu bölgeden hareketle Makriali’nin Antik Çağda Kolheti’deki yerleşim yerlerinden biri olma ihtimali vardır. Günümüze ulaşan kilise kalıntıları, buranın 16. yüzyılda Osmanlıların eline geçmesinden önce, hatta bölgede Hıristiyanlığın yayıldığı İS 4. yüzyıldan itibaren bir yerleşme olduğunu göstermektedir (9:177). Makriali’nin bulunduğu yöre, erken ortaçağda Gürcü Krallığı sınırları içinde yer alırken 11. yüzyılda Karadeniz kıyısına kadar inen Büyük Selçukluların istilası uğradı. Makriali daha sonra birleşik Gürcü Krallığı sınırları içinde kaldı. Haziran 1367’de, Gürcü Kralı V. Bagrat ile Trabzon İmparatorluğu prensesi Anna’nın kraliyet düğünü Makriali Kilisesi’nde yapıldı. Daha sonra Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe-Saatabago ile Guria prensliği arasında el değiştiren Makriali, İmereti Krallığı’na bağlı Guria prensliğinin idaresindeyken, 1547’de Osmanlılar tarafından ele geçirildi. Osmanlıların Karadeniz kıyısında kurduğu Lazistan Sancağı içinde yer aldı. 19. yüzyılın ikinci yarısında önce Gonio (Gönye) kazasının, daha sonra Hopa kazasına bağlı Gonio nahiyesinin bir köyüydü. Köyün başlıca geçim kaynağı tarımdı. Hayvancılığın da yapıldığı köyde 1876 salnamesine göre 10 keçi, 15 at, 10 kısrak, 2 eşek, 20 inek ve 15 öküz kaydedilmiştir (1:381).
Uzun süre Osmanlı idaresinde kalan Makriali, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusya İmparatorluğu’nun eline geçti. Rus idaresi altında Batum sancağına (okrug) bağlı Gonio kazası (uçastok) içinde bir köy ve aynı zaman bir nahiye (сельское общество: kırsal topluluk) idi. Bununla birlikte bu nahiye sadece Makriali köyünü kapsıyordu (3). Makriali, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (10:II.41).
Makriali, 1928 tarihli köy listesine göre “Kemalpaşa” adıyla Rize vilayetine bağlı Hopa kazasının bir köyü ve 19 köyü kapsayan bir nahiyesiydi. Hopa kazası Çoruh (Artvin) vilayetine bağlanınca, Makriali de bu vilayetin sınırları içinde kaldı. Nitekim 1935 genel nüfus sayımında Makriali “Kemalpaşa” adıyla Çoruh vilayetine bağlı Hopa kazasının bir köyü ve nahiyesi olarak kaydedilmiştir (8:228)
TARİHSEL YAPILAR
Makriali’deki en önemli tarihsel yapı, Makriali Kilisesi olarak bilinen köy kilisesidir. Tek nefli bir yapı olan kilise duvar resimleriyle bezenmişti. Bu duvar resimlerinden geriye sadece izleri kalmıştır. Bir kısmı bugün de ayakta olan kiliseye batı tarafına bitişik yüksekçe bir yapı yer alır. Deniz kıyısında yer alan kiliseye bitişik bu yapının deniz feneri işlevine sahip olduğu sanılır. Gürcü Kralı V. Bagrat ile Trabzon İmparatorluğu prensesi Anna Haziran 1367’de bu kilisede evlenmişlerdir. Bugüne izi kalmasa da Makriali’de bir köy kilisesinin daha bulunduğu bilinmektedir. Kasaba sakinleri eskiden Makriali’de başka bir kilisenin varlığını teyit etmekle birlikte kilisenin yerinin neresi olduğu bugün bilinmemektedir (9:176-177).
KAYNAKÇA:
1. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
3. ^ “Gonio kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Özhan Öztürk, Karadeniz – Ansiklopedik Sözlük, 2005, 2 cilt.
5. ^ “Kemalpaşa (Noğedi / Makriali)’nin Tarihçesi Dünü ve Bugünü.”
6. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
7. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) Dahiliye Vekâleti, İstanbul, 1933.
8. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
9. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, s.2018.
10. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
TAO-KLARCETİ 