Çedila

ÇEDİLA (ჭედილა; okunuşu: “ç’edila”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Ardanuç ilçesinde yer alır ve adı 1925’te Bağlıca olarak değiştirilmiştir.

Çedila, Ardanuç kasabasının kuzeyinde yer alır. Kasabaya 30 km uzaklıktadır. Yakınlarında Ançkora (Anaçlı), Norgieli (Çakıllar) ve Petobani (Hisarlı) köyleri bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Çedila (ჭედილა) ya da Çidila’dır (ჭიდილა). Bu ad Türkçede Çedila (چدلا) ve Çidil gibi biçimlerde girmiştir (1:300). Ancak Gürcücedeki “ç’” (ჭ) sesi Osmanlıcadaki “ç” (چ) sesinden farklıdır. 19. yüzyılın son çeyreğinde bölgeye hakim olan Ruslar ise, köyün adını 1886’da Çidil (Чидил) olarak kaydetmiştir (2). Muvahhid Zeki de köyün adını 1927’de Çidil (چيديل) olarak yazmıştır (3:115). Adının 1925’te Bağlıca olarak değiştirilmiş olmasına karşın, köyün eski adı daha sonra da resmi yayınlarda kullanılmıştır (4:172). Çedila / Çidil adı halk arasında bugün de kullanılmaktadır.

Gürcüce bir kelime olan Çedila, hadım edilmiş koç anlamına gelir. Bununla birlikte köyün adı başka bir yer adından değişime uğramış da olabilir.

DEMOGRAFİ
Çedila’nın kadın ve erkek nüfusu ilk kez Rus idaresi tarafından tespit edilmiştir. 1886 yılındaki bu tespite göre köyde 50 hanede 325 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir (2; 5:28). Hane başına ortalama 6.5 kişi düşmesi, ailelerin kalabalık olmadığını göstermektedir.

Çedila’nın 1921’de Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonraki nüfusu 87 hanede yaşayan 458 kişiden oluşuyordu (6). 1886 yılından sonra köyün nüfusu artmış, hane başına düşen ortalama nüfus ise, 5.2 kişiye gerilemiştir. 1886 yılında bir Gürcü köyü olan Çedila sakinlerinin 1922’de “Türk” olarak kaydedilmiş olması dikkat çekicidir. 1926’da ise, köyün hane sayısı aynı kalmakla birlikte nüfusu 499 kişiye çıkmıştı (7:141).

Çedila’nın nüfusu 1935’te 303, 1965’te 824 kişiden oluşuyordu. Günümüzde ise köyde yaklaşık 200 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Tarihsel Klarceti bölgesinde yer alan Çedila’nın kuruluş tarihine ilişkin kesin bilgi yoktur. Ancak erken ortaçağda, Gürcü Krallığı döneminde köyde inşa edilmiş manastırlardan hareketle buranın en geç 9. yüzyıldan itibaren yerleşim yeri olduğu anlaşılmaktadır. Geç orta çağda birleşik Gürcü Krallığı, bu krallığın parçalanması sırasında bağımsız devlete dönüşen Gürcü prensliği Samtshe-Saatabago’nun (1268-1625) sınırları içinde yer aldı. Osmanlılar 16. yüzyılın sonlarında bu prensliğin topraklarını tamamen ele geçirip bu bölgede Çıldır Eyaleti’ni kurdular. Çedila da Çıldır Eyaleti içinde Ardanuç livasının Ardanuç nahiyesine bağlı bir köydü (1:134, 300). 19. yüzyılda ise, Erzurum eyaletine (sonra vilayet) bağlandı.

Çedila, uzun süre Osmanlı yönetimi altında kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusya İmparatorluğu’nun eline geçti. Rus idaresinde Batum oblastı içinde Artvin sancağının (okrug) Ardanuç kazasına (uçastok) bağlandı. Bu kazanın Samtskaro nahiyesinin dört köyünden biriydi ve nüfusu açısından ikinci büyük köyüydü (2).

Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından Çedila bağımsız Gürcistan sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti kuvvetleri tarafından Artvin ile Ardahan bölgeleri ve geçici olarak da Batum fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Çedila’nın da içinde yer aldığı Artvin ve Ardahan bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı (8:41).

Çedila, 1922 tarihli nüfus cetveline göre Artvin vilayetinin merkez kazasına bağlı Ardanuç nahiyesinin bir köyüydü. 1926’da da aynı idari konuma sahipti (6; 7:141). Ardanuç 1950 genel nüfus sayımında Çoruh (Artvin) vilayetinin kazası olmuş, Çedila da bu kazanın Tütünlü bucağına bağlı bir köy olarak kaydedilmişti (9:136).

TARİHSEL YAPILAR
Çedila, Klarceti bölgesinin en önemli dinsel merkezlerinden biriydi. Buradaki en önemli dinsel kurumlardan biri Baretelta Manastırı’dır. Çok eski bir kaynak olan Grigol Hantsteli’nin Yaşamı adlı elyazmasında sözü edilen manastır yaklaşık 830-840’larda inşa edilmiştir. 1080’de, Büyük Selçuklu istilası sırasında Tao-Klarceti’deki diğer manastırlar gibi bu manastır da yakılmış ve bu olaydan sonra Baretelta Manastırı’nda büyük bir olasılıkla dinsel faaliyet tamamen son bulmuştur. Manastırın kurulu olduğu yerde günümüze hiçbir şey kalmamıştır (10:20).

Bir başka önemli dinsel kurum ise, Tskatostavi Manastırı’dır. Bu manastır da 9. yüzyılda, 830-340’larda kurulmuştur. Manastır ana kilise, üç küçük kilisesi (şapel), yemekhane, başka yapılardan oluşmaktadır. İoane Okropiri’nin Matta İncili’nin elyazmasına (1083-1089) düşülen nota göre Tskarostavi Manastırı Hz. İsa ya da Diriliş Günü adanmıştır. Günümüze ulaşan kalıntılar manastırın hayli büyük olduğunu göstermektedir. Bir ihtimale göre, Tskarostavi Manastırı’nın aşağısında, Karçhal vadisinde bulunan Nuka-Sakdari bu manastırın bir parçasıydı. Tskatostavi Manastırı’nın ana kilisesi, kubbeli bir yapıdır ve günümüze bu yapıdan sadece yıkıntıları kalmıştır. Manastırın tek nefli yapılar olan üç şapelinden de günümüze sadece yıkıntıları ulaşmıştır (10:45).

Köyün merkezinin 1,7 km kuzeybatısında bir derenin sağ kıyısında yer alan kale, Çedila’daki bir başka tarihsel yapıdır. Çedila Kalesi, ulaşılması son derece zor bir kayalık yerde yer alır. Köylüler tarafından Kahaber Kalesi olarak adlandırılan kalenin bir de gözetleme kulesi vardır. Kaleye giden patika üzerinde köprü kalıntıları bulunmaktadır. Kalenin tarihsel Klarceti ve Şavşeti bölgelerinin sınırında bulunduğuna dair görüş vardır (10:397).

Günümüze ulaşan bir diğer kalıntı ise, su değirmeninin kalıntısıdır. Değirmen Yukarı mahalle denilen yerde, küçük bir derenin kıyısındadır. Değirmen, kireç harcı kullanılarak kabaca yontulmuş taşlardan inşa edilmiştir. Üzeri semer çatıyla kapatılmış olan değirmen kemer şeklinde bir temele oturtulmuştur. Bu mahallede bir kilisenin varlığından da söz edilmekle birlikte, bugüne bir şey kalmamıştır. 1904 yılında bölgeyi gezen kültür tarihçisi Nikolay Marr Çedila Değirmeni’nden kilise olarak söz etmiştir (11:102).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979.
2. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
4. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) Dahiliye Vekaleti, İstanbul, 1933.
5. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
6. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
7. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basım 1927).
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
9. ^ 1950 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1954.
10. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
11. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Anıtlarını İnceleme Gezisinin Sonuç Raporu (Gürcüce), Tiflis, 2016.