SAMTSKARO (Gürcüce: სამწყარო; okunuşu: “samts’q’aro”), Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Ardanuç ilçesinde yer alır. Köy önce ikiye ayrılmış, 1925’te de Yukarı Samtskaro’nun adı Yukarı Irmaklar, Aşağı Samtskaro’nun adı Aşağı Irmaklar olarak değiştirilmiştir.
KÖYÜN ADI
Samtskaro, sonradan iki yerleşme haline gelmiş olan köylerin bilinen en eski ortak adıdır. Bu ad Türkçeye Samiskar (صامسقار), Samuskar, Samaskar gibi değişik yazılışlarla girmiştir (1:114). Samtskaro, üç anlamına gelen “sami” (სამი) ile pınar, dere anlamlarına gelen “tskaro” (წყარო) kelimeleriden oluşur ve “üç pınarlar”, “üç dereler” anlamına gelir. Gürcüce bazı kaynaklarda köyün adı Samtskali (სამწყალი) olarak da geçer. Samtskali ise, “sami” ile “dere” anlamın gelen “skali” (ყალი) kelimelerinden oluşur ve “üç dereler”, “üç ırmaklar” anlamına gelir. 1925’te iki köyün adı değşitirilirken “ırmaklar” adının Gürcüce anlamından aktarıldığı anlaşılmaktadır.
Samtskaro ya da Samtskali adı, zaman içinde değişime uğramış, Samshari (სამსხარი), Samtsharo (სამწხარო), Samtshali (სამწხალი) biçiminde de yazılmıştır (2:27; 3:246). 93 Harbi’nde (1877-1878) bölgeyi ele geçiren Ruslar ise, köyün adını Samshar-Tshali (Самсхар-Цхали) biçiminde kaydetmiştir (4).
DEMOGRAFİ
Samtskaro’nun en erken tarihli nüfusu, 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defteri üzerinden verilebilir. Bu deftere göre köyde tamamı Hıristiyan 66 hane kaydedilmiştir. Her hanenin 5-6 kişiden oluştuğu kabul edilirse, köyde 330-396 kişinin ortaya çıkar. Bu tespitten köyün büyükçe bir yerleşme olduğu anlaşılmaktadır. 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterinde ise, Samtskaro’da hane sayısı 54’e düşmüştür. Bu tahriride de köyün tamamı Hıristiyan olarak kaydedilmiştir. 12 hanenin köyden göç ettiği tahmin edilebilir (5:36).
Osmanlı idaresinin 1835 tarihinde yaptığı nüfus sayımında köyde 87 hane ve 251 erkek kaydedilmiştir. Bu dönemde Osmanlı Devleti’nde sadece erkek nüfus tespit ediliyordu. Köyün toplam nüfusunu bulmak için erkek nüfusu kadar kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda köyde 502 kişinin yaşadığı ortaya çıkar (5:38).
Samtskaro’nun kadın ve erkek nüfusunu ilk kez Rus idaresi birlikte tespit etmiştir. 1886 yılındaki bu tespite göre 114 hanede 732 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu. Samtskaro aynı zamanda, Ardanuç kazasına (uçastok) bağlı, Samtskaro köyüyle birlikte Norgieli, Petobani ve Çedila köylerini de kapsayan bir nahiyeydi. Samtskaro nahiyesinin nüfusu ise, 1.380 kişiden oluşuyordu. Nahiyenin nüfusunun tamamı Gürcü olarak kaydedilmişti (2:27; 4). Samtskaro, nüfus açısından nahiyenin en büyük köyüydü ve toplam nüfusun % 52’si burada yaşıyordu. Samtskaro köyünde hane başına ortalama 6,4 kişi düşmesi, ailelerin görece kalabalık olduğunu göstermektedir. Rus idaresi sırasında köyün nüfusu artmış, 1907’de 831 kişiye ulaşmıştır (2:45).
Samtskaro, Türkiye sınırları içinde kaldıktan bir yıl sonra, 1922 tarihinde iki köy olarak kaydedilmiştir. Bu köylerin adları Latin harfleriyle “Samuskar-ı Ülya” ve “Samuskar-ı Süfla” olarak aktarılmıştır. Bu tarihte Samuskar-ı Ülya’da 75 hanede 247 kişi, Samuskar-ı Süfla’da 48 hanede 417 kişi yaşıyordu. İki köyün nüfusunun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir (6). Bu kayıtlar Samtskaro’nun demografik yapısının tamamen değiştirilmiş olduğunu göstermektedir. Bu değişimin sonucunda köyde Gürcü nüfusunun kalmadığı görülmektedir.
Köylerin adlarının değiştirilmesinden bir yıl sonra, 1926’da Yukarı Irmaklar’ın (eski Samuskar-ı Ülya) nüfusu 49 hanede yaşayan 267 kişi, Aşağı Irmaklar’ın (eski Samuskar-ı Süfla) nüfusu 89 hanede yaşayan 484 kişiden oluşuyordu. Bu kaynakta Samtskaro’nun adı “Samaskar” biçiminde yazılmıştır (7:141). 1922’de iki köyün hane sayısının birbirinin yerine yazılmış olduğu bu tespitten anlaşılmaktadır. 1935 yılına gelindiğinde, Yukarı Irmaklar’ın nüfusu 311, Aşağı Irmaklar’ın nüfusu 656 kişiye yükselmişti (8:29, 397). Bugün Aşağı Irmaklar’da yaklaşık 150, Yukarı Irmaklar’da yaklaşık 70 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Tarihsel Klarceti bölgesinde yer alan Samtskaro’nun kuruluşu hakkında bilgi yoktur. Bununla birlikte köydeki kiliselerin ve kalenin varlığı ile erken dönemde Osmanlı tahrir defterinde adının yer alması, buranın Osmanlıların eline geçmesinden önce de bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Bulunduğu bölge itibarıyla Samtskaro erken ortaçağda Gürcü Krallığı, birleşik Gürcü Krallığı ve Samtshe Prensliği sınırları içinde yer alıyordu. 16. yüzyılın ortasında Osmanlılar bu köyün de yer aldığı toprakları ele geçirdi. Samtskaro yeni kurulan Ardanuç livasının Ardanuç nahiyesine bağlandı (5:36).
Samtskaro, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Artvin sancağının (okrug) Ardanuç kazasına (uçastok) bağlı bir köydü. Öte yandan bu kazaya bağlı aynı adlı nahiyenin idari merkeziydi. Samtskaro nahiyesi (сельское общество: kırsal topluluk) Samtskaro köyü dışında Norgieli, Petobani ve Çedila köylerini kapsıyordu. Samtskaro bu nahiyenin nüfus açısından en büyük köyüydü (4). Rus idaresi altındayken 1904 yılında Şavşeti ve Klarceti bölgelerini gezen kültür tarihçisi Niko Mari Samtskaro köyünün Samtskari Deresi’nin her iki tarafında yer aldığını yazar. Mari’nin verdiği bilgiye göre bu derede değirmenler vardı (3:247, 278).
Samtskaro, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasıyla bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin hemen ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41). Ertesi yıl Samtskaro, Samuskar-ı Ülya ve eski Samuskar-ı Süfla adıyla iki ayrı köy olarak kaydedilmiştir (6). 1925’te bu köylerin adları Yukarı Irmaklar ve Aşağı Irmaklar olarak değiştirilmiştir. İki köy 1922’den itibaran Artvin vilayetinin Ardanuç kazasına bağlıdır.
TARİHSEL YAPILAR
Samtskaro’daki tarihsel yapılar iki kilise ile bir kaleden oluşmaktadır. Bu köy kiliselerinden biri, Aşağı Samtskaro köyünde yer alan tek nefli bir yapıydı. Köyün doğu kısmında, yolun kıyısında bulunuyordu. Niko Mari’nin 1904 yılında görmüş olup fotoğrafını çektiği irice ve iyi korunmuş olan tek nefli bu kilise, 20. yüzyılın ikinci yarısında ortadan kaldırılmıştır. Kilisenin yerinde bugün bir kahvehane bulunmaktadır. Kahvehanenin yanında kiliseden küçük bir parça kalmıştır. Diğer köy kilisesi ise, Yukarı Samtskaro köyünün merkezinin 1 km kuzeyinde, kayalık bir tepede bulunuyordu. Bu kiliseden de geriye yıkıntılar kalmamıştır (10:145-146; 3:247, 278). Muvahhid Zeki 1927 yılında Samtskaro köyünde Gürcülerden kalma harabe halinde iki kilisenin bulunduğunu yazmıştır (7:82-83). Bu iki kilisenin bu tarihten sonra tahrip edilip ortadan kaldırıldığı bu kaynaktan da anlaşılmaktadır.
Bugünkü Aşağı Irmaklar köyünde Şalambereti Kalesi olarak bilinen bir kale vardır. Yığma taştan inşa edilmiş olan kale, köyün kuzey tarafında, ormanlık bir alanda bulunmaktadır. 1.480 metre yükseklikte yer alan Şalambeti Kalesi’nden geriye sadece yıkıntılar kalmıştır (10:302).
KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
2. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
3. ^ Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri, Batum, 2015 (Birinci basım: 1911, Petersburg, Rusça).
4. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
5. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikidze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
6. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
7. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basım 1927).
8. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
10. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
TAO-KLARCETİ 