Aşağı Tikani

AŞAĞI TİKANİ (Gürcüce: ქვემო ტიკანი; okunuşu: “kvemo t’ik’ani”), tarihsel Eruşeti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Eskiden bir köy olan Aşağı Tikani, günümüzde Ardahan ilinin Hanak kasabasının bir mahallesidir. 1959 yılında adı Alaçam olarak değiştirilmiştir.

KÖYÜN ADI
Hanak ilçesinde günümüzde Alaçam ve Baştoklu adı taşıyan yerleşmelerin eski ortak adı Tikani’dir. Alaçam Küçük Tikani (sonra Aşağı Tikani), Baştoklu ise Büyük Tikani (sonra Yukarı Tikani) adlarını taşıyordu. Bu iki yerleşimin adı, erken ve geç dönemde Osmanlıca Dikan (دیكان) biçiminde yazılmıştır (1:I.493; 2:760). 93 Harbi’nde (1877-1878) Ardahan bölgesini ele geçiren Ruslar ise, bu iki yerleşmenin adını Tikan (Тикан) olarak kaydetmiştir (3).

Gürcüce bir ad olan Tikani (თიკანი / ტიკანი), “keçi yavrusu”, “oğlak” anlamına gelir.

DEMOGRAFİ
Osmanlı idaresinin Dikan-i Küçük (Küçük Dikan) olarak kaydettiği köyün en erken döneme ait nüfusu 1595 tarihli mufassal defter üzerinden verilebilir. Bu deftere göre köyde, Hıristiyan köylülerden alınan ispenç vergisi veren 12 hane yaşıyordu. Her hanede ortalama 5 kişinin yaşadığı kabul edilirse, Küçük Tikani’nin nüfusunun 60 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Hane reisleri Revaz, Kara, Maharebel, Gogiça, Gulisadeb, Giorgi, İoseb gibi adlar taşıyordu. Bu kişilerin ve babalarının adlarına bakınca, köyün nüfusunun çoğunluğunun Hıristiyan Gürcülerden oluştuğu söylenebilir (1:I.494; II.483).

93 Harbi’nde Ardahan bölgesini ele geçiren Rusların Aşağı Tikan (Нижний Тикан) olarak kaydettiği Küçük Tikani’de 1886 yılı nüfus tespitine göre 210 kişi yaşıyordu. Nüfusun % 87,1’i “Türk” (183 kişi), % 1,9’zu “Karapapak” (4 kişi) ve % 11’i (23 kişi) “Kürt” olarak kaydedilmiştir. 1595 yılı nüfusundan hareketle köyün demografik yapısının tamamen değiştiği söylenebilir. Küçük Tikani köyünün de içinde yer aldığı Tikani nahiyesinin bu tarihteki nüfusu ise, 1.739 kişiden oluşuyordu (3). Küçük Tikani’nin nüfusu 1896’da 310 kişi, 1906’da da 345 kişi olarak tespit edilmiştir (4:112).

1940 genel nüfus sayımında “Aşağıdikan” olarak kaydedilmiş olan Aşağı Tikani’de 566 kişi yaşıyordu (5:348). Günümüzde Hanak kasabasının bir mahallesi olan yerleşmenin nüfusu yaklaşık 220 kişiden oluşmaktadır.

TARİHÇE
Küçük Tikani ya da Aşağı Tikani’de 10. yüzyıla ait kilisenin varlığı, buranın eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir (6:93). Kilisenin inşa edildiği dönemde köy Gürcü Krallığı sınırları içinde kalıyordu. Daha sonra birleşik Gürcü Krallığı ve Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe-Saatabago (1268-1625) sınırları için de bulunan Küçük Tikani, 1550 yılında Osmanlıların eline geçti. Osmanlı idaresinin Dikan-i Küçük (دیكان كوچك) olarak kaydettiği köy, Ardahan-i Büzürg (Büyük Ardahan) livasının Meşe nahiyesine bağlıydı. Köyde buğday, arpa, yonca tarımı ve arıcılık yapılıyor, koyun ve domuz besleniyordu (1:I.494; II.483).

Küçük Tikani, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın sonucunda Çarlık Rusya’nın eline geçti. Rus idaresinin Aşağı Tikan (Нижний Тикан) olarak kaydettiği köy, Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kaza içinde Tikan nahiyesinin (маркяз: merkez) bir köyüydü. Aşağı Tikani, Birinci Dünya Savaşı sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü ordusunun çekilmesiyle köyün de yer aldığı Ardahan bölgesi Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Küçük Tikani Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41).

1928 tarihli köy listesinde Aşağı Dikan (آشاغی دیكان) olarak geçen köy, Kars vilayetinin Ardahan kazasının Hanak nahiyesine bağlıydı (2:759). Köyün adı, “yabancı kökten geldiği” için 1959 yılında Alaçam olarak değiştirildi (8:31). Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Alaçam (Aşağıdikan)” biçimde uzun süre resmi kayıtlarda kullanıldı (9). 1992 yılında Ardahan il olunca, Alaçam da bu ilin bir köyü haline geldi.

TARİHSEL YAPILAR
Aşağı Tikani’de bugün kalıntıları ulaşış olan kilise, bugünkü Alaçam’ın yaylasında, Çermük Deresi’nin kaynağına yakın bir yerde bulunmaktadır. Tek nefli küçük bir yapı olan kilise (8,5×5,4 m) büyük ölçüde zarar görmüştür. Çatı örtüsü ve doğu duvarı dışındaki üç duvarın üst kısımları yıkılmıştır. Kilisenin iç kısmı günümüzde ahır olarak kullanılmaktadır. Yapının batı duvarına bitişik bir ev inşa edilmiştir. Kilisenin giriş kapısının güneyde olduğu anlaşılmaktadır. Kilise, sarımsı uzunca kesme taşlardan inşa edilmiştir. Kilisenin 10. yüzyılın birinci yarısında inşa edildiği mimari tarzından anlaşılmaktadır (6:93).

KAYNAKÇA:
1. ^  Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
3. ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^  Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
5. ^ 1940 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1944.
6. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
8. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
9. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.