Zedvake

ZEDVAKE (Gürcüce: ზედვაკე; okunuşu: “zedvak’e”), tarihsel Tao-Klarceti bölgesinin Acara kısmında, Maçaheli vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Borçka ilçesinde, Borçka kasabasının kuzeydoğusunda yer alır ve adı 1925’te Düzenli olarak değiştirilmiştir.

Gürcistan sınırının yakında bir Gürcü köyü olan Zedvake, tarihsel Maçaheli bölgesinin Türkiye tarafında kalan köylerinden biridir. Köyün merkezi Artvin kentine 76 km, Borçka kasabasına 44 km uzaklıktadır. Köyün bugünkü sınırları eski Kavtareti köyünün bir kısmını da kapsamaktadır.

Zedvake endemik flora ve faunaya sahip doğasıyla da bilinmektedir.

KÖYÜN ADI
Zedvake, köyün bilinen en eski adıdır. 12-16. yüzyıllara tarihlenen Gürcüce bir kaynakta Zedvake (ზედვაკე) olarak geçer (1:62). Bu Gürcüce yer adı Türkçe kaynaklara aynı biçimde, Zedvake (زەدواقە) olarak girmiştir (2:8.350; 3:121). 93 Harbi’nde (1877-1878) Maçaheli bölgesini ele geçiren Ruslar da köyün adını Gürcücesine uygun biçimde Zed-vake (Зед-Ваке) olarak kaydetmiştir (4). Daha sonraki bir tarihte Maçaheli bölgesini gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze ise, köyü Zeda Vake (ზედა ვაკე) olarak not etmiştir (5:195).

Zedvake, Gürcüce “zed / zeda” (ზედ/ზედა: “yukarı, üst” ) ile “vake” (ვაკე: “düzlük”) kelimelerinden oluşur ve “yukarı düzlük” anlamına gelir. Gerçekten de Zedvake köyü, Maçaheli’de coğrafi olarak yukarıda kalır ve görece düz bir arazi yapısına sahiptir. Köyün adının bundan dolayı Düzenli olarak değiştirilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Zedvake’de Samani (სამანი), Tsamalevi (წამალევი), Survana (სურვანა), Horgiani (ხორგიანი) ve Gohinavi (გოხინავი) gibi mevki adları bulunmaktadır.

DEMOGRAFİ
Zedvake’nin görece erken dönem nüfusu 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine bağlı olarak verilebilir. Bu salnamede köyün nüfusu 75 hane ve 300 kişi olarak kaydedilmiştir (2:8.351). Osmanlı idaresi o tarihlerde sadece erkek nüfusu tespit ettiği için bu sayıya bir o kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda köyde 600 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Bununla birlikte bu kayıt üzerinden kesin bir sonuca varmak mümkün değildir.

Zedvake’nin bir parçası olduğu Maçaheli bölgesinden kadın ve erkeğin birlikte tespit edildiği ilk nüfus sayımı Rus idaresi sırasında gerçekleştirildi. Bu sayım, bölgenin Rusların eline geçmesinden sonra imzalanan ve Osmanlı Devleti ile Rusya arasında karşılıklı göç değişimini öngören anlaşmanın (1879-1882) sona ermesinin ardından yapılmıştır. 1886 yılındaki bu sayıma göre Zedvake’de sadece 98 kişi yaşıyordu ve nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu. Köyün 1876 tarihli nüfusu 300 kişi kabul edildiğinde bile, Rus idaresindeki Zedvake’nin nüfusunun üçte ikisinin Osmanlı ülkesine göç ettiği sonucu çıkar. Zedvake bu tarihte Aşağı Acara kazasına (uçastok) bağlı Zeda-Hertvisi nahiyesinin köylerinden biriydi. Tamamı Gürcülerden oluşan bu nahiyenin bugün Türkiye tarafında kalan köylerinin toplam nüfusu 712 kişiden oluşuyordu ve bu nüfusun yaklaşık %13,7’si Zedvake’de yaşıyordu (4).

Bu tarihten yaklaşık altı yıl sonra Maçaheli bölgesini dolaşan Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze, 93 Harbi’nden (1877-1878) sonra köyden 20 hanenin göç etmiş olduğunu yazar. Hane başına 5-8 arasında bir nüfus veri olarak alınırsa, köyden 100 ila 160 kişinin göç etmiş olduğu söylenebilir (6:137).

Zedvake’nin Türkiye sınırları içinde kalmasından bir yıl sonra, 1922 yılında yapılan tespite göre köyde 118’i kadın ve 109’u erkek olmak üzere 31 hanede yaşayan 227 kişi yaşıyordu (7). Hane başına ortalama 7,3 kişi düşmesi, Maçaheli’nin diğer köyleri Mindieti, Eprati ve Akria’da olduğu gibi köydeki ailelerin kalabalık bir nüfusa sahip olduğunu göstermektedir. Öte yandan 1886 yılından itibaren nüfusun iki katından fazla artış göstermesi, bu tarihten sonra köyden Osmanlı ülkesine göçün olmadığına işaret etmektedir.

Zedvake’nin adının Düzenli olarak değiştirilmesinden bir yıl sonra, 1926 yılında yapılan nüfus tespitinde köyde sadece bir hane artmışken, nüfus 41 kişi artarak 268 kişiye ulaşmıştı (8:145). Bu tarihte hane başına ortalama 8,3 kişi düşmesi, Zedvake’nin kalabalık aile olarak yaşama geleneğine sahip olduğunu göstermektedir. Hane başına ortalama 8,3 kişi düşmesi, 1876 yılında köyde 75 hanede 600 kişinin yaşıyor (hane başına ortalama 8 kişi) olması düşüncesini desteklemektedir. Günümüzde Zedvake’de yaklaşık 200 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Zedvake, tarihsel Acara bölgesinin Tao-Klarceti‘de kalan kısmında yer alan yerleşim yerlerinden biridir. Zedvake’nin içinde yer aldığı Maçaheli bölgesi Osmanlı Devleti 16. yüzyılda ele geçirdiğinde Miçihiani adını taşıyor ve tarihsel Şavşeti bölgesinin bir parçası sayılıyordu. Gürcü Krallığı döneminde Zedvake köyü, Gürcü Kilisesi’nin piskoposluklarından biri olan Tbeti Piskoposluğu sınırları içinde kalıyordu. Tbetis Sulta Matiane (12-16. yüzyıl) adlı elyazmasında, Tbeti Kilisesi’ne bağışta bulunan köylüler anılırken için Zedvake’nin adı geçer ((1:62)). Zedvake, geç ortaçağda, Gürcü devleti Samtshe-Saatabago’nun (1268-1625) idaresi altındayken, 16. yüzyılın ortasında Osmanlı egemenliğine girdi ve daha sonra Çıldır Eyaleti sınırları içinde kaldı.

Zedvake, 19. yüzyılda önce Trabzon eyaletinin, sonra Trabzon vilayetinin Lazistan sancağına bağlı Maçaheli nahiyesinin bir köyüydü. Başlıca geçim kaynağı tarım olan köyün ekonomisinde hayvancılık önemli bir yere sahipti. Bununla birlikte 1876’da köydeki hayvan varlığı olarak 2 eşek, 2 at, 16 öküz, 30 inek, 43 keçi ve 62 koyun tespit edilmiştir (1:8.351).

Zedvake, yaklaşık üç yüzyıl Osmanlı idaresinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusların eline geçti. Bu savaştan yaklaşık sekiz yıl sonra, 1886 tarihinde yapılan nüfus sayımına göre Zedvake Batum sancağının (okrug) Aşağı Acara kazasına (uçastok) bağlı bir köydü. Aşağı Acara kazasına bağlı Zeda-Hertvisinahiyesinde yer alıyordu. Bu nahiyenin bugün Türkiye’de bulunan kısmında Zedvake dışında Mindieti (Миндиэти), Efrat / Eprat (Ефрат / Эпрат), Akria (Акриа), Kvabistavi (вабис-Тави) ve Zeda-Hertvisi (Зеда-Хертвиси) köyleri yer alıyordu (4).

Zedvake, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rusların bölgeden çekilmesinin ardından, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde kaldı. 1921’de, Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41).

Zedvake, 1922 tarihli nüfus cetveline göre Artvin vilayetinin Borçka kazasına bağlı Maçaheli nahiyesi sınırları içinde yer alıyordu (7). Köyün adı 1925’te Düzenli olarak değiştirildi. Bununla birlikte Zedvake adı halk arasında bugün de kullanılmaktadır. 1926 nüfus sayımında Zedvake Artvin vilayeti merkez kazasına bağlı Maçaheli nahiyesinin bir köyüydü (8:145). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde, Artvin vilayetinin merkez kazasına bağlı Macahel nahiyesi bağlı köy olarak geçer (10:79). Macaheli nahiyesi (daha sonra Camili nahiyesi), 1928 tarihinde yeniden ilçe olan Borçka’ya bağlandı ve Düzenli de bu tarihten itibaren Borçka ilçesi sınırları içinde yer almaktadır.

KAYNAKÇA:
1. ^ Tbetis Sulta Matiane (Tbeti Manastırı Bağışçı Kayıtları), (Yayıma hazırlayan) Tina Enukidze, Tiflis, 1977.
2. ^  Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
3. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
4. ^ “Aşağı Acara kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
5. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
6. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (Gürcüce), Tiflis, 1912.
7. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
8. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basımı 1927).
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
10. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.