Heva

HEVA (Gürcüce: ხევა; okunuşu: “h’eva), tarihsel Kola bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Günümüzde Ardahan iline bağlı Göle ilçesinin bir köyüdür. Adı 1959 yılında Sürügüden olarak değiştirmiştir.

Heva, Göle‘nin kuzeyinde yer alır. Bu kasabaya 14 km uzaklıktadır. Çevresinde Turkaşeni (Yiğitkonağı), Orotani (Bellitepe), Tahtakrani (Tahtakıran) ve Kirziani (Karlıyazı) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Bu yerleşmenin bilinen en eski adı, Heva’dır. Gürcüce bir yer adı olan Heva, Türkçe kaynaklara da aynı biçimde girmiştir. Nitekim 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı mufassal defterde Heva (خوا) olarak geçer. Bugün Posof ilçesindeki Aşıküzeyir ile Ardahan’ın Merkez ilçesindeki Derindere köyleri de bu defterde Heva (خوا) olarak geçer (1:III.462, 516, 555.). 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından Ardahan bölgesine hakim olan Ruslar da köyün adını Heva (Хева) olarak kaydetmiştir (2). Ancak Türkçe yazılışı zamanla değişime uğramış ve 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Hive / Hiva (خیوە)  biçiminde kaydedilmiştir (3:772).

Gürcüce bir yer adı olan Heva (ხევა), “vadi” ya da “dere” anlamına gelen “hevi” (ხევი) kelimesinden türemiştir. Nitekim Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, Ardahan’ın merkez ilçesindeki Heva köyünün bir derenin başında bulunduğunu ve bundan dolayı köye bu adın verildiğini yazmıştır (4). Aynı tespit bugün Sürügüden adını taşıyan köy için de yapılabilir.

DEMOGRAFİ
Heva köyünün en eski nüfus bilgisi, 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı mufassal defteri üzerinden verilebilir. Bu tarihte köyde 12 hane (yaklaşık 60 kişi) yaşıyordu. Her hane, Osmanlı Devleti’nin Hıristiyan köylülerden aldığı ispenç vergisi vermekle yükümlü kılınmıştı. Hane reislerinin çoğu Vardzel, Maharebel, Gaguça, Elisa, Şota, Bidzina, Goça gibi Gürcü adları taşıyordu. Bu da Heva’nın o tarihte Hıristiyan Gürcü köyü olduğunu göstermektedir (1:I.513; II.501; III.555).

93 Harbi’nden (1877-1878) sonra bölgeye hakim olan Rus idaresi sırasında, 1886 yılında Heva’nın nüfusu 193 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun % 86’sı (166 kişi) Kürt, % 14’ü (27 kişi) Türk olarak kaydedilmişti. Köyün nüfusu, 1896’da 242 kişiye, 1906’da da 331 kişiye yükselmişti (2; 5:112). Bu tespitler Osmanlı döneminde Heva’nın demografik yapısının değiştiğini göstermektedir. Türkleşmiş olan Gürcü nüfusunu Rus idaresi “Türk” olarak kaydetmiş, köydeki Kürtler ise sonradan yerleştirilmiş olmalıdır.

Ardahan bölgesinin Türkiye’ye bırakılmasından yıllar sonra, 1935 genel nüfus sayımıda köyün nüfusu 445 kişiden oluşuyordu (6:175). Sonraki yıllarda yeni nüfus yerleştirilmesi suretiyle köyün nüfusu hızla artmış, 1960 yılında 969 kişiye ulaşmıştır (7:316). Günümüzde Heva’da yaklaşık 300 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Heva, tarihsel Gürcistan’ı oluşturan Mesheti bölgesinin yerleşim yerlerinden biriydi. Osmanlılar köyü, birleşik Gürcistan Krallığı’ın ardından bu bölgeye hakim olan Samtshe Atabeyliği‘nden 16. yüzyılın ortasında ele geçirdi. 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı mufassal defterine göre, Gürcistan Vilayeti içinde, Ardahan-i Büzürg livasının Meşe nahiyesine bağlıydı. Bu tarihte köyde buğday, arpa, yonca tarımı ve arıcılık yapılıyor, domuz ve koyun besleniyordu (1:I.440; II.430; III.516).

Heva, uzun süre Osmanlı yönetimi altında kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından Rusya İmparatorluğu’nun eline geçti. Rus idaresinde, Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kaza içinde Arpaşeni nahiyesinin köylerinden biriydi (2). Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’nın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü hükümetinin Ardahan bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Heva köyü Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41).

Heva, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde, Kars vilayetinin Göle kazasının Okami nahiyesine bağlıydı (3:760). 1935 genel nüfus sayımında aynı idari konuma sahipti (6:175). Türkçe kaynaklarda farklı biçimlerde yazılmış olan Heva adı, “yabancı kökten geldiği” için 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Sürügüden olarak değiştirilmiştir (9:677). Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte resmî kayıtlarda “Sürügüden (Hive)” biçiminde bir süre daha kullanılmıştır (10).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan(Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.  
2. ^ “Göle kazası 1886 Yılı” (Rusça).
3. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
4. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 7 Ekim 1917, sayı 220.
5. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018. 
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937. 
7. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963. 
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
9. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.