TANZOTİ (Gürcüce: ტანძოთი ya da თანზოტი; okunuşu: “t’andzoti” ya da “tanzot’i”), Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin iline bağlı Ardanuç ilçesinde yer alır ve adı 1925 yılında Aydın (sonra Aydınköy) olarak değiştirilmiştir.
Tanzoti, Ardanuç kasabasının güneyinde yer alır. Kasabaya 18 km uzaklıktadır. Çevresine Kaptahori (Peynirli), Gulica (Ballı) ve Usoti (Tosunlu) adlı köyler bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı, Tanzoti’dir. Bu yer adı Türkçeye Tanzod / Tanzud (طانزود) ya da Danzot / Danzut (دانزوت) olarak girmiştir (1:304; 2:116). 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda bölgeyi ele geçiren Ruslar ise köyün adını Tanzot (Танзот) biçiminde kaydetmiştir (3).
Tanzoti’nin anlamına ilişkin kesin bir bilgi yoktur. Bununla birlikte “Tanzot”un Ermenice “Tandz” (Տանձ: armut) kelimesinden türediği ve “armutlu” anlamına geldiğine dair görüş vardır. Ancak Borkana (ბორყანა), Pantaluği (პანტალუღი), Mikeleti (მიქელეთი), Saneveti (სანევეთი), Kuralti (ყურალთი), Varkeneti (ვარკენეთი) gibi Tanzoti’deki Gürcüce ya da Gürcüceden değişime uğramış olan ve bugün de kullanılan mevki adları, sadece köyün adının Ermenice olmasını dikkat çekici hale getirmektedir. Tanzoti’nin tarihsel olarak Ermeni yerleşmesi olması halinde, köydeki mevki adlarının da Ermenice olması beklenir. Öte yandan Kafkas yaban armudunun Gürcüce adı “panta”dan (პანტა) Türkçe sonekle türemiş olan mevki adı “Pantaluği” (Pantalık) de “armutlu / armutluk” anlamına gelir. Bu ortak nokta, köyün Gürcüce adının Ermeniceleşmiş ya da başka bir kelimeden türemiş olan bir adın hem Ermenice hem de Gürcüceye uyarlanmış olma ihtimalini akla getirmektedir.
DEMOGRAFİ
Tanzoti’nin en erken tarihli nüfusu 1574 ve 1595 yıllarına ait Osmanlı tahrir defterleri üzerinden verilebilir. 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı defterde köyde 84 hane kaydedilmiştir. Bu nüfusun 77 hanesi Hıristiyan, 7 hanesi Müslüman olarak yazılmıştır. Her hanede ortalama en az 5 kişinin yaşadığı varsayılırsa, köyün nüfusunun en az 420 kişinden oluştuğu ortaya çıkar. Tanzoti’nin o tarihte de büyük bir yerleşme olduğu görülmektedir. Nitekim bu tarihte Tanzoti Ardanuç livasına bağlı Ardanuç nahiyesinin nüfusu açısından Klarceti‘den sonraki ikinci büyük köyüydü. Öte yandan Tanzoti’nin Ardanuç nahiyesine bağlı köyler arasında en erken Müslümanlaştırmanın başladığı yerleşme olduğu anlaşılmaktadır. Bu tarihte nahiyede 7 hanesi Müslüman olan başka bir köy bulunmuyordu (4:35).
1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterinde ise, Tanzoti’de hane sayısı 65’e düşmüştür. Bu tarihte 47 hane Hıristiyan, 18 hane Müslüman olarak kaydedilmiştir. Köyde eksilen 19 hane, Müslümanlaştırma nedeniyle Gürcistan içlerine göç etmiş olabilir. Bu tarihte Tanzoti, Klarceti köyünden sonra en çok Müslüman nüfusa sahip köydü. Klarceti köyünde bu tarihte Müslüman olmuş 37 hane bulunuyordu (4:35).
Osmanlı idaresinin 1835 yılındaki tespitinde Tanzoti’de 156 hanede, 400’ü Müslüman (% 70,92) ve 164’ü (% 29,08) Hristiyan olmak üzere 564 erkek kaydedilmiştir. Köyün toplam nüfusunu bulmak için bir o kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda Tanzoti’nin nüfusunun 1.128 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Bu tarihte Tanzoti’nin yeniden büyük bir köye dönüştüğü görülmektedir (5).
Bu tarihten yaklaşık 50 yıl sonra, 1886 yılında Rus idaresinin tespitine göre Tanzoti’nin nüfusu 1452 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun % 65,3’ü (948 kişi) “Türk”, % 34,7’si (504 kişi) ise “Ermeni” olarak kaydedilmiştir. Tarihi Gürcü coğrafyası olan Tanzoti’de Gürcü olarak kaydedilmiş kimsenin olmaması dikkat çekicidir. Bu durum ancak demografik yapının değiştirilmesi ya da asimile olmuş Gürcülerin “Türk” olarak kaydedilmiş olmasıyla açıklanabilir. Tanzoti Rus idaresi sırasında aynı zamanda bir nahiyeydi. Bu nahiyede toplam 2.251 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun % 72,2’si (1.625 kişi) “Türk”, % 22,4’ü (504 kişi) “Ermeni”, % 5,4’ü (122 kişi) ise “Kürt” olarak kaydedilmiştir. Ermeni nüfusun Ardanuç kasabası dışında sadece Tanzoti ve Yeni Rabat‘ta bulunması, Ermenilerin sonradan bu köylere yerleştirilmiş olmasıyla ilişkili olabilir (3).
Tanzoti’nin Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 nüfus cetveline göre köyde 111 hanede 536 kişi yaşıyordu. Bu tarihte nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir (6). Ermeni nüfusunun bu tarihte göç ettirildiği bilinmektedir. Ancak 1886 yılında “Türk” olarak kaydedilmiş nüfusun 1886 yılına göre azalmış olması, Rus idaresi sırasında Osmanlı ülkesine göçle açıklanabilir. 1926 yılında ise, köyün hane sayısı 145’e, nüfus da 718 kişiye yükselmiştir (7:142). Dört yıl içinde hane sayısının ve nüfusu bu kadar artmış olması, köye yeni nüfusun yerleştirilmiş olmasıyla bağlantılı olabilir. Bugün köyde yaklaşık 400 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Tarihsel Klarceti bölgesinin yerleşmelerinden biri olan Tanzoti’nin kuruluşu hakkında bilgi yoktur. Bununla birlikte 14. yüzyılın başında inşa edilen bir kilisenin ve kalenin varlığı köyün eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Öte yandan erken dönem Osmanlı tahrir defterinde büyük bir köy olarak kayda geçmesi de bun duruma işaret etmektedir.
Bölgenin bilinen tarihi itibarıyla erken dönemde Gürcü Krallığı, geç dönemde birleşik Gürcü Krallığı sınırları içinde kalan Tanzoti, Cakeli sülalesi tarafından yönetilen Samtshe-Saatabago sınırları içindeyken 16. yüzyılın ortasında Osmanlıların eline geçti. Bu tarihte kurulan Ardanuç livasının Ardanuç nahiyesine bağlandı. Nüfus açısından Klarceti‘den sonra nahiyenin ikinci büyük köyüydü. Daha sonra Çıldır Eyaleti’nin sınırları içinde yer aldı. Nitekim 18. yüzyılın başında bu eyalet içinde Ardanuç livasının merkez nahiyesine bağlı bir köy olarak kaydedilmiştir (1:128).
Uzun süre Osmanlı idaresinde kalan Tanzoti’yi 93 Harbi’nde (1877-1878) Ruslar ele geçirdi. Rus idaresi sırasında Tanzoti Artvin sancağına (okrug) bağlı Ardanuç kazasında (uçastok) yer alıyordu. Tanzoti ayrıca bu kazaya bağlı bir nahiye (сельское общество: kırsal topluluk) idi. Tanzoti nahiyesi, Tanzoti köyünün dışında Araveti, Kataphori ve Cara köylerini kapsıyordu (3). Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kalan Tanzoti, Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali devam ederken Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41).
Tanzoti, Türkiye’ye bırakıldıktan sonra Artvin livasının (vilayet) merkez kazasına bağlı Ardanuç nahiyesinin bir köyüydü. Adının Aydın (sonra Aydınköy) olarak değiştirilmesinden bir yıl sonra, 1926’da da aynı idari konuma sahipti (6; 7:142). Ardanuç, 1950 genel nüfus sayımında Çoruh (Artvin) vilayetinin kazası, Tanzoti de merkez bucağına bağlı bir köy olarak kaydedilmiştir (8:136). Adının değiştirilmiş olmasına karşın köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Aydınköy (Tanzot)” biçiminde resmi kayıtlarda uzun süre kullanılmıştır (10).
TARİHSEL YAPILAR
Tanzoti’deki başlıca tarihsel yapılar, biri geç tarihli olmak üzere iki kilise ve bir kaleden ibarettir. 1311 yılında inşa edilmiş eski kilisenin yerinde bugün köyün camisi bulunmaktadır. 19. yüzyılda kilisenin yıkılmasıyla inşa edilen caminin duvarında Gürcüce yazılı iki taşın varlığı, yıkılmış olan kilisenin Gürcü kilisesi olduğunu göstermektedir. Bu taşları 1904 yılında Niko Mari tespit etmiş ve okumuştur. Niko Mari’nin fotoğraflarını da çektiği Gürcüce yazılı ikinci taş daha küçük boyuttadır. O tarihte yazının üzeri badanayla kapatılmış imiş. 1843 yılında yapılmış olan ikinci kilise ise, Ermeni kilisesidir ve bugün neredeyse tamamen yıkık durumdadır. Tek nefli bir yapı olan kiliseni kapısının üzerinde Ermenice yazıt bulunmaktadır (11:148-149; 12:102).
Tanzoti Kalesi, köyün merkezinin 400 metre kuzeybatısında, Tanzoti Deresi’nin sağ kıyısında yer alır. Kalenin planı, inşa edildiği tepenin çevresi tarafından belirlenmiştir. Kalenin girişi kuzeydoğu tarafındadır. Kalenin içinde, doğu tarafında sarnıç bulunmaktadır. Kalenin moloz taşlarla inşa edilmiş duvarının kalınlığı 70 cm’dir. Tanzoti Kalesi, büyük ölçüde sağlam olarak günümüze ulaşmıştır (12:104).
Köyün güney kısmında, yüksekçe bir yerde bir yapının kalıntıları bulunmaktadır. Bu yapıdan bugüne ulaşan duvar 1,5 metre uzunluğundadır. Köyüler bu yapının eski bir değirmen olduğunu belirtmektedir. 1904 yılında bu kalıntıları gören kültür tarihçisi Niko Mari ise, yapıyı kilisesi olarak not etmiştir (12:105). Kiliselerin ve kalenin dışında Tanzoti, taş yapı dükkânları, çeşmesi ve tarihi ahşap evleriyle de ünlüdür (13).
KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis 1979.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
3. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
5. ^ Faruk Taşkın – Ali İrfan Kaya, “1835 Nüfus Sayımına Göre Ardanuç Sancağının Demografik Yapısı”
6. ^ “Nurşen Gök, Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
7. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basım 1927).
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
9. ^ 1950 Genel Nüfusu Sayımı, Ankara, 1954
10. ^ 1975 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1977.
11. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
12. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
13. ^ “Aydınköy-Ardanuç – Artvin“.
TAO-KLARCETİ 